नाट्यशास्त्र प्रथम चरण

.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय १ ..
.. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ प्रथमोऽध्यायः .
प्रणम्य शिरसा देवौ पितामहमहेश्वरौ .
नाट्यशास्त्रं प्रवक्ष्यामि ब्रह्मणा यदुदाहृतम् .. १..
समाप्तजप्यं व्रतिनं स्वसुतैः परिवारितम् .
अनध्याये कदाचित्तु भरतं नाट्यकोविदम् .. २..
मुनयः पर्युपास्यैनमात्रेयप्रमुखाः पुरा .
पप्रच्छुस्ते महात्मानो नियतेन्द्रियबुद्धयः .. ३..
योऽयं भगवता सम्यग्ग्रथितो वेदसम्मितः .
नाट्यवेदं कथं ब्रह्मन्नुत्पन्नः कस्य वा कृते .. ४..
कत्यङ्गः किंप्रमाणश्च प्रयोगश्चास्य कीदृशः .
सर्वमेतद्यथातत्त्वं भगवन्वक्तुमर्हसि .. ५..
तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः .
प्रत्युवाच ततो वाक्यं नाट्यवेदकथां प्रति .. ६..
भवद्भिः शुचिभिर्भूत्वा तथाऽवहितमानसैः .
श्रूयतां नाट्यवेदस्य सम्भवो ब्रह्मनिर्मितः .. ७..
पूर्वं कृतयुगे विप्रा वृत्ते स्वायंभुवेऽन्तरे .
त्रेतायुगेऽथ सम्प्राप्ते मनोर्वैवस्वतस्य तु .. ८..
ग्राम्यधर्मप्रवृत्ते तु कामलोभवशं गते .
ईर्ष्याक्रोधादिसंमूढे लोके सुखितदुःखिते .. ९..
देवदानवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगैः .
जम्बुद्वीपे समाक्रान्ते लोकपालप्रतिष्ठिते .. १०..
महेन्द्रप्रमुखैर्देवैरुक्तः किल पितामहः .
क्रीडनीयकमिच्छामो दृष्यं श्रव्यं च यद्भवेत् .. ११..
न वेदव्यवहारोऽयं संश्राव्यः शूद्रजातिषु .
तस्मात्सृजापरं वेदं पञ्चमं सार्ववर्णिकम् .. १२..
एवमस्त्विति तानुक्त्वा देवराजं विसृज्य च .
सस्मार चतुरो वेदान्योगमास्थाय तत्त्ववित् .. १३..
( नेमे वेदा यतः श्राव्याः स्त्रीशूद्राद्यासु जातिषु .
वेदमन्यत्ततः स्रक्ष्ये सर्वश्राव्यं तु पञ्चमम् ..)
धर्म्यमर्थ्यं यशस्यं च सोपदेश्यं ससङ्ग्रहम् .
भविष्यतश्च लोकस्य सर्वकर्मानुदर्शकम् .. १४..
सर्वशात्रार्थसम्पन्नं सर्वशिल्पप्रवर्तकम् .
नाट्याख्यं पञ्चमं वेदं सेतिहासं करोम्यहम् .. १५..
एवं सङ्कल्प्य भगवान् सर्ववेदाननुस्मरन् .
नाट्यवेदं ततश्चक्रे चतुर्वेदाङ्गसम्भवम् .. १६..
जग्राह पाठ्यमृग्वेदात्सामभ्यो गीतमेव च .
यजुर्वेदादभिनयान् रसानाथर्वणादपि .. १७..
वेदोपवेदैः सम्बद्धो नाट्यवेदो महात्मना .
एवं भगवता सृष्टो ब्रह्मणा सर्ववेदिना .. १८..
उत्पाद्य नाट्यवेदं तु ब्रह्मोवाच सुरेश्वरम् .
इतिहासो मया सृष्टः स सुरेषु नियुज्यताम् .. १९..
कुशला ये विदग्धाश्च प्रगल्भाश्च जितश्रमाः .
तेष्वयं नाट्यसंज्ञो हि वेदः संक्राम्यतां त्वया .. २०..
तच्छृत्वा वचनं शक्रो ब्रह्मणा यदुदाहृतम् .
प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा प्रत्युवाच पितामहम् .. २१..
ग्रहणे धारणे ज्ञाने प्रयोगे चास्य सत्तम .
अशक्ता भगवन् देवा अयोग्या नाट्यकर्मणि .. २२..
य इमे वेदगुह्यज्ञा ऋषयः संशितव्रताः .
एतेऽस्य ग्रहणे शक्ताः प्रयोगे धारणे तथा .. २३..
श्रुत्वा तु शक्रवचनं मामाहाम्बुजसम्भवः .
त्वं पुत्रशतसंयुक्तः प्रयोक्ताऽस्य भवानघ .. २४..
आज्ञापितो विदित्वाऽहं नाट्यवेदं पितामहात् .
पुत्रानध्यापयामास प्रयोगं चापि तत्त्वतः .. २५..
शाण्डिल्यं चैव वात्स्यं च कोहलं दत्तिलं तथा .
जटिलम्बष्टकौ चैव तण्डुमग्निशिखं तथा .. २६..
सैन्धवं सपुलोमानं शाड्वलिं विपुलं तथा .
कपिञ्जलिं वादिरं च यमधूम्रायणौ तथा .. २७..
जम्बुध्वजं काकजङ्घं स्वर्णकं तापसं तथा .
कैदारिं शालिकर्णं च दीर्घगात्रं च शालिकम् .. २८..
कौत्सं ताण्डायनिं चैव पिङ्गलं चित्रकं तथा .
बन्धुलं भल्लकं चैव मुष्ठिकं सैन्धवायनम् .. २९..
तैतिलं भार्गवं चैव शुचिं बहुलमेव च .
अबुधं बुधसेनं च पाण्डुकर्णं सुकेरलम् .. ३०..
ऋजुकं मण्डकं चैव शम्बरं वञ्जुलं तथा .
मागधं सरलं चैव कर्तारं चोग्रमेव च .. ३१..
तुषारं पार्षदं चैव गौतमं बादरायणम् .
विशालं शबलं चैव सुनामं मेषमेव च .. ३२..
कालियं भ्रमरं चैव तथा पीठमुखं मुनिम् .
नखकुट्टाश्मकुट्टौ च षट्पदं सोत्तमं तथा .. ३३..
पादुकोपानहौ चैव श्रुतिं चाषस्वरं तथा .
अग्निकुण्डाज्यकुण्डौ च वितण्ड्य ताण्ड्यमेव च .. ३४..
कर्तराक्षं हिरण्याक्षं कुशलं दुस्सहं तथा .
लाजं भयानकं चैव बीभत्सं सविचक्षणम् .. ३५..
पुण्ड्राक्षं पुण्ड्रनासं चाप्यसितं सितमेव च .
विद्युज्जिह्वं महाजिह्वं शालङ्कायनमेव च .. ३६..
श्यामायनं माठरं च लोहिताङ्गं तथैव च .
संवर्तकं पञ्चशिखं त्रिशिखं शिखमेव च .. ३७..
शङ्खवर्णमुखं शण्डं शङ्कुकर्णमथापि च .
शक्रनेमिं गभस्तिं चाप्यंशुमालिं शठं तथा .. ३८..
विद्युतं शातजङ्घं च रौद्रं वीरमथापि च .
पितामहाज्ञयाऽस्माभिर्लोकस्य च गुणेप्सया .. ३९..
प्रयोजितं पुत्रशतं यथाभूमिविभागशः .
यो यस्मिन्कर्मणि यथा योग्यस्तस्मिन् स योजितः .. ४०..
भारतीं सात्वतीं चैव वृईत्तिमारभटीं तथा .
समाश्रितः प्रयोगस्तु प्रयुक्तो वै मया द्विजाः .. ४१..
परिगृह्य प्रणम्याथ ब्रह्मा विज्ञापितो मया .
अथाह मां सुरगुरुः कैशिकिमपि योजय .. ४२..
यच्च तस्याः क्षमं द्रव्यं तद् ब्रूहि द्विजसत्तम .
एवं तेनास्म्यभिहितः प्रत्युक्तश्च मया प्रभुः .. ४३..
दीयतां भगवन्द्रव्यं कैशिक्याः सम्प्रयोजकम् .
नृत्ताङ्गहारसम्पन्ना रसभावक्रियात्मिका .. ४४..
दृष्टा मया भगवतो नीलकण्ठस्य नृत्यतः .
कैशिकी ष्लक्ष्णनैपथ्या शृङ्गाररससम्भवा .. ४५..
अशक्या पुरुषैः सा तु प्रयोक्तुं स्त्रीजनादृते .
ततोऽसृजन्महातेजा मनसाऽप्सरसो विभुः .. ४६..
नाट्यालङ्कारचतुराः प्रादान्मह्यं प्रयोगतः .
मञ्जुकेशीं सुकेशीं च मिश्रकेशीं सुलोचनाम् .. ४७..
सौदामिनीं देवदत्तां देवसेनां मनोरमाम् .
सुदतीं सुन्दरीं चैव विदग्धां विपुलां तथा .. ४८..
सुमालां सन्ततिं चैव सुनन्दां सुमुखीं तथा .
मागधीमर्जुनीं चैव सरलां केरलां धृतिम् .. ४९..
नन्दां सपुष्कलां चैव कलमां चैव मे ददौ .
स्वातिर्भाण्डनियुक्तस्तु सह शिष्यैः स्वयम्भुवा .. ५०..
नारदाद्याश्च गन्धर्वा गानयोगे नियोजिताः .
एवं नाट्यमिदं सम्यग्बुद्ध्वा सर्वैः सुतैः सह .. ५१..
स्वातिनारदसंयुक्तो वेदवेदाङ्गकारणम् .
उपस्थितोऽहं ब्रह्माणं प्रयोगार्थं कृताञ्जलिः .. ५२..
नाट्यस्य ग्रहणं प्राप्तं ब्रूहि किं करवाण्यहम् .
एतत्तु वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच पितामहः .. ५३..
महानयं प्रयोगस्य समयः प्रत्युपस्थितः .
अयं ध्वजमहः श्रीमान् महेन्द्रस्य प्रवर्तते .. ५४..
अत्रेदानीमयं वेदो नाट्यसंज्ञः प्रयुज्यताम् .
ततस्तस्मिन्ध्वजमहे निहतासुरदानवे .. ५५..
प्रहृष्टामरसंकीर्णे महेन्द्रविजयोत्सवे .
पूर्वं कृता मया नान्दी ह्याशीर्वचसंयुता .. ५६..
अष्टाङ्गपदसंयुक्ता विचित्रा वेदनिर्मिता .
तदन्तेऽनुकृतिर्बद्धा यथा दैत्याः सुरैर्जिताः .. ५७..
सम्फेटविद्रवकृता च्छेद्यभेद्याहवाल्मिका .
ततो ब्रह्मादयो देवाः प्रयोगपरितोषिताः .. ५८..
प्रददुर्मत्सुतेभ्यस्तु सर्वोपकरणानि वै .
प्रीतस्तु प्रथमं शक्रो दत्तवान्स्वं ध्वजं शुभम् .. ५९..
ब्रह्मा कुटिलकं चैव भृङ्गारं वरुणः शुभम् .
सूर्यश्छत्रं शिवस्सिद्धिं वायुर्व्यजनमेव च .. ६०..
विष्णुः सिंहासनं चैव कुबेरो मुकुटं तथा .
श्राव्यत्वं प्रेक्षणीयस्य ददौ देवी सरस्वती .. ६१..
शेषा ये देवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः .
तस्मिन्सदस्यभिप्रेतान्नानाजातिगुणाश्रयान् .. ६२..
अंशांशैर्भाषितं भावान् रसान् रूपं बलं तथा .
दत्तवन्तः प्रहृष्टास्ते मत्सुतेभ्यो दिवौकसः .. ६३..
एवं प्रयोगे प्रारब्धे दैत्यदानवनाशने .
अभवन्क्षुभिताः सर्वे दैत्या ये तत्र सङ्गताः .. ६४..
विरूपाक्ष पुरोगांश्च विघ्नान्प्रोत्साह्य तेऽब्रुवन् .
न क्षमिष्यामहे नाट्यमेतदागम्यतामिति .. ६५..
ततस्तैरसुरैः सार्धं विघ्ना मायामुपाश्रिताः .
वाचश्चेष्टां स्मृतिं चैव स्तम्भयन्ति स्म नृत्यताम् .. ६६..
तथा विध्वंसनं दृष्ट्वा सूत्रधारस्य देवराट् .
कस्मात्प्रयोगवैषम्यमित्युक्त्वा ध्यानमाविशत् .. ६७..
अथापश्यत्सदो विघ्नैः समन्ताद्परिवारितम् .
सहेतरैः सूत्रधारं नष्टसंज्ञं जडीकृतम् .. ६८..
उत्थाय त्वरितं शक्रं गृहीत्वा ध्वजमुत्तमम् ..
सर्वरत्नोज्ज्वलतनुः किञ्चिदुद्वृत लोचनः ..६९..
रङ्गपीठगतान्विघ्नानसुरांश्चैव देवराट् .
जर्जरीकृतदेहांस्तानकरोज्जर्जरेण सः ..७०..
निहतेषु च सर्वेषुअ विघ्नेषु सह दानवैः .
संप्रहृष्य ततो वाक्यमाहुः सर्वे दिवौकसः ..७१..
अहो प्रहरणं दिव्यमिदमासादितं त्वया .
जर्जरीकृतसर्वाङ्गा येनैते दानवाः कृताः ..७२..
यस्मादनेन ते विघ्नाः सासुरा जर्जरीकृताः .
तस्माज्जर्जर एवेति नामतोऽयं भविष्यति ..७३..
शेषा ये चैव हिंसार्थमुपयास्यन्ति हिंसकाः .
दृष्ट्वैव जर्जरं तेऽपि गमिष्यन्त्येवमेव तु ..७४..
एवमेवास्त्विति ततः शक्रः प्रोवाच तान्सुरान् .
रक्षाभूतश्च सर्वेषां भविष्यत्येष जर्जरः ..७५..
प्रयोगे प्रस्तुते ह्येवं स्फीते शक्रमहे पुनः .
त्रासं सञ्जनयन्ति स्म विघ्नाः शेषास्तु नृत्यताम् ..७६..
दृष्ट्वा तेषां व्यवसितं दैत्यानां विप्रकारजम् .
उपस्थितोऽहं ब्रह्माणं सुतैः सर्वैः समन्वितः ..७७..
निश्चिता भगवन्विघ्ना नाट्यस्यास्य विनाशने .
अस्य रक्षाविधिं सम्यगाज्ञापय सुरेश्वर ..७८..
ततश्च विश्वकर्माणं ब्रह्मोवाच प्रयत्नतः .
कुरु लक्षणसंपन्नं नाट्यवेश्म महामते ..७९..
ततोऽचिरेण कालेन विश्वकर्मा महच्छुभम् .
सर्वलक्षणसम्पन्नं कृत्वा नाट्यगृहं तु सः ..८०..
प्रोक्तवान्द्रुहिणं गत्वा सभायान्तु कृताञ्जलीः .
सज्जं नाट्यगृहं देव तदेवेक्षितुमर्हसि ..८१..
ततः सह महेन्द्रेण सुरैः सर्वैश्च सेतरैः .
आअगतस्त्वरितो दृष्टुं द्रुहिणो नाट्यमण्डपम् .. ८२..
दृष्ट्वा नाट्यगृहं ब्रह्मा प्राह सर्वान्सुरांस्ततः .
अंशभागैर्भवद्भिस्तु रक्ष्योऽयं नाट्यमण्डपः .. ८३..
रक्षणे मण्डपस्याथ विनियुक्तस्तु चन्द्रमाः .
लोकपालास्तथा दिक्षु विदिक्ष्वपि च मारुताः .. ८४..
नेपथ्यभूमौ मित्रस्तु निक्षिप्तो वरुणोऽम्बरे .
वेदिकारक्षणे वह्निर्भाण्डे सर्वदिवौकसः .. ८५..
वर्णाश्चत्वार एवाथ स्तम्भेषु विनियोजिताः .
आदित्याश्चैव रुद्राश्च स्थिताः स्तम्भान्तरेश्वथ .. ८६..
धारणीश्वथ भूतानि शालास्वप्सरस्तथा .
सर्ववेश्मसु यक्षिण्यो महीपृष्ठे महोदधिः .. ८७..
द्वारशालानियुक्तौ तु क्रुतान्तः काल एव च .
स्थापितौ द्वारपत्रेषु नागमुख्यौ महाबलौ .. ८८..
देहल्यां यमदण्डस्तु शूलं तस्योपरि स्थितम् .
द्वारपालौ स्थितौ चौभौ नियतिर्मृत्युरेव च .. ८९..
पार्श्वे च रङ्गपीठस्य महेन्द्रः स्थितवान्स्वयम् .
स्थापिता मत्तवारण्यां विद्युद्दैत्यनिषूदनी .. ९०..
स्तम्भेषु मत्तवारण्याः स्थापिता परिपालने .
भूतयक्षपिशाश्च गुह्यकाश्च महाबलाः .. ९१..
जर्जरे तु विनिक्षिप्तं वज्रं दैत्यनिबर्हणम् .
तत्पर्वसु विनिक्षिप्ताः सुरेन्द्रा ह्यमितौजसः .. ९२..
शिरःपर्वस्थितो ब्रह्मा द्वितीये शङ्करस्तथा .
तृतीये च स्थितो विष्णुश्चतुर्थे स्कन्द एव च .. ९३..
पञ्चमे च महानागाः शेषवासुकितक्षकाः .
एवं विघ्नविनाशाय स्थापिता जर्जरे सुराः .. ९४..
रङ्गपीठस्य मध्ये तु स्वयं ब्रह्मा प्रतिष्ठितः .
इष्ट्यर्थं रङ्गमध्ये तु क्रियते पुष्पमोक्षणम् .. ९५..
पातालवासिनो ये च यक्षगुह्यकपन्नगाः .
अधस्ताद्रङ्गपीठस्य रक्षणे ते नियोजिताः .९६..
नायकं रक्षतीन्द्रस्तु नायिकां च सरस्वती .
विदूषकमथौङ्कारः शेशास्तु प्रकृतिर्हरः .. ९७..
यान्येतानि नियुक्तानि दैवतानीह रक्षणे .
एतान्येवाधिदैवानि भविष्यन्तीत्युवाच सः .. ९८..
एतस्मिन्नन्तरे देवैः सर्वैरुक्तः पितामहः .
साम्ना तावदिमे विघ्नाः स्थाप्यन्तां वचसा त्वया .. ९९..
पूर्वं सामं प्रयोक्तव्यं द्वितीयं दानमेव च .
तयोरुपरि भेदस्तु ततो दण्डः प्रयुज्यते .. १००..
देवानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा विघ्नानुवाच ह .
कस्माद्भवन्तो नाट्यस्य विनाशाय समुत्थिताः .. १०१..
ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा विरूपाक्षोऽब्रवीद्वचः .
दैत्यैर्विघ्नगणैः सार्धं सामपूर्वमिदं ततः .. १०२..
योऽयं भगवता सृष्टो नाट्यवेदः सुरेच्छया .
प्रत्यादेशोऽयमस्माकं सुरार्थं भवता कृतः .. १०३..
तन्नैतदेवं कर्तव्यं त्वया लोकपितामह .
यथा देवस्तथा दैत्यास्त्वत्तः सर्वे विनिर्गताः .. १०४..
विघ्नानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा वचनमब्रवीत् .
अलं वो मन्युना दैत्या विषादं त्यजतानघाः .. १०५..
भवतां देवतानां च शुभाशुभविकल्पकः .
कर्मभावान्वयापेक्षी नाट्यवेदो मया कृतः .. १०६..
नैकान्ततोऽत्र भवतां देवानां चानुभावनम् .
त्रैलोक्यास्यास्य सर्वस्य नाट्यं भावानुकीर्तनम् .. १०७..
क्वचिद्धर्मः क्वचित्क्रीडा क्वचिदर्थः क्वचिच्छमः .
क्वचिद्धास्यं क्वचिद्युद्धं क्वचित्कामः क्वचिद्वधः .. १०८..
धर्मो धर्मप्रवृत्तानां कामः कामोपसेविनाम् .
निग्रहो दुर्विनीतानां विनीतानां दमक्रिया .. १०९..
क्लीबानां धार्ष्ट्यजननमुत्साहः शूरमानिनाम् .
अबुधानां विबोधश्च वैदुष्यं विदुषामपि .. ११०...
ईश्वराणां विलासश्च स्थैर्यं दुःखार्दितस्य च .
अर्थोपजीविनामर्थो धृतिरुद्वेगचेतसाम् .. १११..
नानाभावोपसम्पन्नं नानावस्थान्तरात्मकम् .
लोकवृत्तानुकरणं नाट्यमेतन्मया कृतम् .. ११२..
उत्तमाधममध्यानां नराणां कर्मसंश्रयम् .
हितोपदेशजननं धृतिक्रीडासुखादिकृत् .. ११३..
( एतद्रसेषु भावेषु सर्वकर्मक्रियास्वथ .
सर्वोपदेशजननं नाट्यं लोके भविष्यति .. )
दुःखार्तानां श्रमार्तानां शोकार्तानां तपस्विनाम् .
विश्रान्तिजननं काले नाट्यमेतद्भविष्यति .. ११४..
धर्म्यं यशस्यमायुष्यं हितं बुद्धिविवर्धनम् .
लोकोपदेशजननं नाट्यमेतद्भविष्यति .. ११५..
न तज्ज्ञानं न तच्छिल्पं न सा विद्या न सा कला .
नासौ योगो न तत्कर्म नाट्येऽस्मिन् यन्न दृश्यते .. ११६..
तन्नात्र मन्युः कर्तव्यो भवद्भिरमरान्प्रति .
सप्तद्वीपानुकरणं नाट्यमेतद्भविष्यति .. ११७..
( येनानुकरणं नाट्यमेतत्तद्यन्मया कृतम् ..)
देवानामसुराणां च राज्ञामथ कुटुम्बिनाम् .
ब्रह्मर्षीणां च विज्ञेयं नाट्यं वृत्तान्तदर्शकम् .. ११८..
योऽयं स्वभावो लोकस्य सुखदुःखसमन्वितः .
सोऽङ्गाद्यभिनयोपेतो नाट्यमित्यभिधीयते .. ११९..
( वेदविद्येतिहासानामाख्यानपरिकल्पनम् .
विनोदकरणं लोके नाट्यमेतद्भविष्यति ..
श्रुतिस्मृतिसदाचारपरिशेषार्थकल्पनम् .
विनोदजननं लोके नाट्यमेतद्भविष्यति ..)
एतस्मिन्नन्तरे देवान् सर्वानाह पितामहः .
क्रियतामद्य विधिवद्यजनं नाट्यमण्डपे .. १२०..
बलिप्रदानैर्होमैश्च मन्त्रौषधिसमन्वितैः .
भोज्यैर्भक्षैश्च पानैश्च बलिः समुपकल्पताम् .. १२१..
मर्त्यलोकगताः सर्वे शुभां पूजामवाप्स्यथ .
अपूजयित्वा रङ्गं तु नैव प्रेक्षां प्रवर्तयेत् .. १२२..
अपूजयित्वा रङ्गं तु यः प्रेक्षां कल्पयिष्यति .
निष्फलं तस्य तत् ज्ञानं तिर्यग्योनिं च यास्यति .. १२३..
यज्ञेन संमितं ह्येदद्रङ्गदैवतपूजनम् .
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं नाट्ययोक्तृभिः .. १२४..
नर्तकोऽर्थपतिर्वापि यः पूजां न करिष्यति .
न कारयिष्यन्त्यन्यैर्वा प्राप्नोत्यपचयं तु सः .. १२५..
यथाविधिं यथादृष्टं यस्तु पूजां करिष्यति .
स लप्स्यते शुभानर्थान् स्वर्गलोकं च यास्यति .. १२६..
एवमुक्त्वा तु भगवान्द्रुहिणः सहदेवतैः .
रङ्गपूजां कुरुश्वेति मामेवं समचोदयत् .. १२७..
इति भारतीये नाट्यशास्त्रे नाट्योत्पत्तिर्नाम प्रथमोऽध्यायः .