.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय २ ..
.. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ भारतीये नाट्यशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः .
भरतस्य वचः श्रुत्वा पप्रच्छुर्मुनयस्ततः .
भगवन् श्रोतुमिच्छामो यजनं रङ्गसंश्रयम् .. १..
अथ वा या क्रियास्तत्र लक्षणं यच्च पूजनम् .
भविष्यद्भिर्नरैः कार्यं कथं तन्नाट्यवेश्मनि .. २..
इहादिर्नाट्ययोगस्य नाट्यमण्डप एव हि .
तस्मात्तस्यैव तावत्त्वं लक्षणं वक्तुमर्हसि .. ३..
तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतोऽब्रवीत् .
लक्षणं पूजनं चैव श्रूयतां नाट्यवेश्मनः .. ४..
दिव्यानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च .
( यथा भावाभिनिर्वर्त्याः सर्वे भावास्तु मानुषाः ..)
नराणां यत्नतः कार्या लक्षणाभिहिता क्रिया .. ५..
श्रूयतां तद्यथा यत्र कर्तव्यो नाट्यमण्डपः .
तस्य वास्तु च पूजा च यथा योज्या प्रयत्नतः .. ६..
इह प्रेक्ष्यागृहं दृष्ट्वा धीमता विश्वकर्मणा .
त्रिविधः सन्निवेशश्च शास्त्रतः परिकल्पितः .. ७..
विकृष्टश्चतुरश्रश्च त्र्यश्रश्चैव तु मण्डपः .
तेषां त्रीणि प्रमाणानि ज्येष्ठं मध्यं तथाऽवरम् .. ८..
प्रमाणमेषां निर्दिष्टं हस्तदण्डसमाश्रयम् .
शतं चाष्टौ चतुःषष्टिर्हस्ता द्वात्रिंशदेव च .. ९..
अष्टाधिकं शतं ज्येष्ठं चतुःषष्टिस्तु मध्यमम् .
कनीयस्तु तथा वेश्म हस्ता द्वात्रिंशदिष्यते .. १०..
देवानां तु भवेज्ज्येष्ठं नृपाणां मध्यमं भवेत् .
शेषाणां प्रकृतीनां तु कनीयः संविधीयते .. ११..
(प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां प्रशस्तं मध्यमं स्मृतम् .
तत्र पाठ्यं च गेयं च सुखश्राव्यतरं भवेत् ..
प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः .
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः ..
कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं तु मध्यमम् .
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेदप्रयोक्तृभिः ..)
प्रमाणं यच्च निर्दिष्टं लक्षणं विश्वकर्मणा .
प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां तच्चैव हि निबोधत .. १२..
अणू रजश्च वालश्च लिक्षा यूका यवस्तथा .
अङ्गुलं च तथा हस्तो दण्डश्चैव प्रकीर्तितः .. १३..
अणवोऽष्टौ रजः प्रोक्तं तान्यष्टौ वाल उच्यते .
वालास्त्वष्टौ भवेल्लिक्षा यूका लिक्षाष्टकं भवेत् .. १४..
यूकास्त्वष्टौ यवो ज्ञेयो यवास्त्वष्टौ तथाङ्गुलम् .
अङ्गुलानि तथा हस्तश्चतुर्विंशतिरुच्यते .. १५..
चतुर्हस्तो भवेद्दण्डो निर्दिष्टस्तु प्रमाणतः .
अनेनैव प्रमाणेन वक्ष्याम्येषां विनिर्णयम् .. १६..
चतुःषष्टिकरान्कुर्याद्दीर्घत्वेन तु मण्डपम् .
द्वात्रिंशतं च विस्तारन्मर्त्यानां यो भवेदिह .. १७..
अत ऊर्ध्वं न कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .
यस्मादव्यक्तभावं हि तत्र नाट्यं व्रजेदिति .. १८..
मण्डपे विप्रकृष्टे तु पाठ्यमुच्चारितस्वरम् .
अनिस्सरणधर्मत्वाद्विस्वरत्वं भृशं व्रजेत् .. १९..
यश्चाप्यास्यगतो भावो नानादृष्टिसमन्वितः
स वेश्मनः प्रकृष्टत्वाद् व्रजेदव्यक्ततां पराम् .. २०..
प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां तस्मान्मध्यममिष्यते .
यावत्पाठ्यं च गेयं च तत्र श्रव्यतरं भवेत् .. २१..
[प्रेक्षागृहाणां सर्वेषां त्रिप्रकारो विधिः स्मृतः .
विकृष्टश्चतुरस्रश्च त्र्यस्रश्चैव प्रयोक्तृभिः ..)
कनीयस्तु स्मृतं त्र्यस्रं चतुरस्रं तु मध्यमम् .
ज्येष्ठं विकृष्टं विज्ञेयं नाट्यवेदप्रयोक्तृभिः ]..
देवानां मानसी सृष्टिर्गृहेषूपवनेषु च .
यत्नभावाभिनिष्पन्नाः सर्वे भावा हि मानुषा .. २२..
तस्माद्देवकृतैर्भावैर्न विस्पर्धेत मानुषः .
मानुषस्य तु गेहस्य सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् .. २३..
भूमेर्विभागं पूर्वं तु परीक्षेत प्रयोजक .
ततो वास्तु प्रमाणेन प्रारभेत शुभेच्छया .. २४..
समा स्थिरा तु कठिनाअ कृष्णा गौरी च या भवेत् .
भूमिस्तत्रैव कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .. २५..
प्रथमं शोधनं कृत्वा लाङ्गलेन समुत्कृषेत् .
अस्थिकीलकपालानि तृणगुल्मांश्च शोधयेत् .. २६..
शोधयित्वा वसुमतीं प्रमाणं निर्दिशेत्ततः .
( त्रीण्युत्तराणि सौम्यं च विशाखापि च रेवती .,
हस्तितिष्यानुराधाश्च प्रशस्ता नाट्यकर्मणि .)
पुष्यनक्षत्रयोगेन शुक्लं सूत्रं प्रसारयेत् .. २७..
कार्पासं बाल्बजं वापि मौञ्जं वाल्कलमेव च .
सूत्रं बुधैस्तु कर्तव्यं यस्य च्छेदो न विद्यते .. २८..
अर्धच्छिन्ने भवेत्सूत्रे स्वामिनो मरणं ध्रुवम् .
त्रिभागच्छिन्नया रज्वा राष्ट्रकोपो विधीयते .. २९..
छिन्नायां तु चतुर्भागे प्रयोक्तुर्नाश उच्यते .
हस्तात्प्रभ्रष्टया वापि कश्चित्वपचयो भवेत् .. ३०..
तस्मान्नित्यं प्रयत्नेन रज्जुग्रहणमिष्यते .
कार्यं चैव प्रयत्नेन मानं नाट्यगृहस्य तु .. ३१..
मुहूर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च .
ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु पुण्याहं वाचयेत्ततः .. ३२..
शान्तितोयं ततो दत्त्वा ततः सूत्रं प्रसारयेत् .
चतुष्षष्टिकरान्कृत्वा द्विधा कुर्यात्पुनश्च तान् .. ३३..
पृष्ठतो यो भवेद्भागो द्विधाभूतस्य तस्य तु .
सममर्धविभागेन रङ्गशीर्षं प्रकल्पयेत् .. ३४..
पश्चिमे च विभागेऽथ नेपथ्यगृहमादिशेत् .
विभज्य भागान्विधिवद्ययथावदनुपूर्वशः .. ३५..
शुभे नक्षत्रयोगे च मण्डपस्य निवेशनम् .
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गपणवादिभिः .. ३६..
सर्वातोद्यैः प्रणुदितैः स्थापनं कार्यमेव तु .
उत्सार्याणि त्वनिष्टानि पाषण्ड्याश्रमिणस्तथा .. ३७..
काषायवसनाश्चैव विकलाश्चैअव ये नराः .
निशायां च बलिः कार्या नानाभोजनसंयुतः .. ३८..
गन्धपुष्पफलोपेता दिशो दश समाश्रितः .
पूर्वेण शुक्लान्नयुतो नीलान्नो दक्षिणेन च .. ३९..
पश्चिमेन बलिः पीतो रक्तश्चैवोत्तरेण तु .
यादृशं दिशि यस्यां तु दैवतं परिकल्पितम् .. ४०..
तादृशस्तत्र दातव्यो बलिर्मन्त्रपुरस्कृतः .
स्थापने ब्राह्मणेभ्यश्च दातव्यं घृतपायसम् .. ४१..
मधुपर्कस्तथा राज्ञे कर्तृभ्यश्च गुडौदनम् .
नक्षत्रेण तु कर्तव्यं मूलेन स्थापनं बुधैः .. ४२..
मुहूर्तेनानुकूलेन तिथ्या सुकरणेन च .
एवं तु स्थापनं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् .. ४३..
भित्तिकर्मणि निर्वृत्ते स्तम्भानां स्थापनं ततः .
तिथिनक्षत्रयोगेन शुभेन करणेन च .. ४४..
स्तम्भानां स्थापनं कार्यं रोहिण्या श्रवणेन वा .
आचार्येण सुयुक्तेन त्रिरात्रोपोषितेन च .. ४५..
स्तम्भानां स्थापनं कार्यं प्राप्ते सूर्योदये शुभे .
प्रथमे ब्राह्मणस्तम्भे सर्पिस्सर्षपसंस्कृतः .. ४६..
सर्वशुक्लो विधिः कार्यो दद्यात्पायसमेव च .
ततश्च क्षत्रियस्तम्भे वस्त्रमाल्यानुलेपनम् .. ४७..
सर्व रक्तं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च गुडौदनम् .
वैश्यस्तम्भे विधिः कार्यो दिग्भागे पश्चिमोत्तरे .. ४८..
सर्वं प्रीतं प्रदातव्यं द्विजेभ्यश्च घृतौदनम् .
शूद्रस्तम्भे विधिः कार्यः सम्यक्पूर्वोत्तराश्रये .. ४९..
नीलप्रायं प्रयत्नेन कूसरं च द्विजाशनम् .
पूर्वोक्तब्राह्मणस्तम्भे शुक्लमाल्यानुलेपने .. ५०..
निक्षिपेत्कनकं मूले कर्णाभरणसंश्रयम् .
ताम्रं चाधः प्रदातव्यं स्तम्भे क्षत्रियसंज्ञके .. ५१..
वैश्यस्तम्भस्य मूले तु रजतं सम्प्रदापयेत् .
शूद्रस्तम्भस्य मूले तु दद्यादायसमेव च .. ५२..
सर्वेष्वेव तु निक्षेप्यं स्तम्भमूलेषु काञ्चनम् .
स्वस्तिपुण्याहघोषेण जयशब्देन चैव हि .. ५३..
स्तम्भानां स्थापनं कार्यं पुष्पमालापुरस्कृतम् .
रत्नदानैः सगोदानैर्वस्त्रदानैरनल्पकैः .. ५४..
ब्राह्मणांस्तर्पयित्वा तु स्तम्भानुत्थापयेत्ततः .
अचलं चाप्यकम्पञ्च तथैवावलितं पुनः .. ५५..
स्तम्भस्योत्थापने सम्यग्दोषा ह्येते प्रकीर्तिताः .
अवृष्टिरुक्ता चलने वलने मृत्युतो भयम् .. ५६..
कम्पने परचक्रात्तु भयं भवति दारुणम् .
दोषैरेतैर्विहीनं तु स्तम्भमुत्थापयेच्छिवम् .. ५७..
पवित्रे ब्राह्मणस्तम्भे दातव्या दक्षिणा च गौः .
शेषाणां भोजनं कार्यं स्थापने कर्तृसंश्रयम् .. ५८..
मन्त्रपूतं च तद्देयं नाट्याचार्येण धीमता .
पुरोहितं नृपं चैव भोजयेन्मधुपायसैः .. ५९..
कर्तॄनापि तथा सर्वान्कृसरां लवणोत्तराम् .
सर्वमेवं विधिं कृत्वा सर्वातोद्यैः प्रवादितैः .. ६०..
अभिमन्त्र्य यथान्यायं स्तम्भानुत्थापयेच्छुचिः .
' यथाऽचलो गिरिर्मेरुर्हिमवांश्च महाबलः .. ६१..
जयावहो नरेन्द्रस्य तथा त्वमचलो भव .'
स्तम्भद्वारं च भित्तिं च नेपथ्यगृहमेव च .. ६२..
एवमुत्थापयेतज्ज्ञो विधिदृष्टेन कर्मणा .
रङ्गपीठस्य पार्श्वे तु कर्तव्या मत्तवारणी .. ६३..
चतुस्तम्भसमायुक्ता रङ्गपीठप्रमाणतः .
अध्यर्धहस्तोत्सेधेन कर्तव्या मत्तवारणी .. ६४..
उत्सेधेन तयोस्तुल्यं कर्तव्यं रङ्गमण्डपम् .
तस्यां माल्यं च धूपं च गन्धं वस्त्रं तथैव च .. ६५..
नानावर्णानि देयानि तथा भूतप्रियो बलिः .
आयसं तत्र दातव्यं स्तम्भानां कुशैलैरधः .. ६६..
भोजने कृसराश्चैव दातव्यं ब्राह्मणाशनम् .
एवं विधिपुरस्कारैः कर्तव्या मत्तवारणी .. ६७..
रङ्गपीठं ततः कार्यं विधिदृष्टेण कर्मणा .
रङ्गशीर्षस्तु कर्तव्यं षड्दारुकसमन्वितम् .. ६८..
कार्यं द्वारद्वयं चात्र नेपथ्यगृहकस्य तु .
पूरणे मृत्तिका चात्र कृष्णा देया प्रयत्नतः .. ६९..
लाङ्गलेन समुत्कृष्य निर्लोष्टतृणशर्करम् .
लाङ्गले शुद्धवर्णो तु धुर्यो योज्यौ प्रयत्नतः .. ७०..
कर्तारः पुरुषश्चात्र येऽङ्गदोषविविर्जिताः .
अहीनाङ्गैश्च वोढव्या मृत्तिका पिटकैर्नवैः .. ७१..
एवंविधैः प्रकर्तव्यं रङ्गशीर्षं प्रयत्नतः .
कूर्मपृष्ठं न कर्तव्यं मत्स्यपृष्ठं तथैव च .. ७२..
शुद्धादर्शतलाकारं रङ्गशीर्षं प्रशस्यते .
रत्नानि चात्र देयानि पूर्वे वज्रं विचक्षणैः .. ७३..
वैडूर्यं दक्षिणे पार्श्वे स्फटिकं पश्चिमे तथा .
प्रवालमुत्तरे चैव मध्ये तु कनकं भवेत् .. ७४..
एवं रङ्गशिरः कृत्वा दारुकर्म प्रयोजयेत् .
ऊहप्रत्यूहसंयुक्तः नानाशिल्पप्रयोजितम् .. ७५..
नानासञ्जवनोपेतं बहुव्यालोपशोभितम् .
ससालभञ्जिकाभिश्च समन्तात्समलङ्कृतम् .. ७६..
निर्व्यूहकुहरोपेतं नानाग्रथितवेदिकम् .
नानाविन्याससंयुक्तं चित्रजालगवाक्षकम् .. ७७..
सुपीठधारिणीयुक्तं कपोतालीसमाकुलम् .
नानाकुट्टिमविन्यस्तैः स्तम्भैश्चाप्युपशोभितम् .. ७८..
एवं काष्ठविधिं कृत्वा भित्तिकर्म प्रयोजयेत् .
स्तम्भं वा नागदन्तं वा वातायनमथापि वा .. ७९..
कोणं वा सप्रतिद्वारं द्वारविद्धं न कारयेत् .
कार्यः शैलगुहाकारो द्विभूमिर्नाट्यमण्डपः .. ८०..
मन्दवातायनोपेतो निर्वातो धीरशब्दवान् .
तस्मान्निवातः कर्तव्यः कर्तृभिर्नाट्यमण्डपः .. ८१..
गम्भीरस्वरता येन कुतपस्य भविष्यति .
भित्तिकर्मविधिं कृत्वा भित्तिलेपं प्रदापयेत् .. ८२..
सुधाकर्म बहिस्तस्य विधातव्यं प्रयत्नतः .
भित्तिष्वथ विलिप्तासु परिमृष्टासु सर्वतः .. ८३..
समासु जातशोभासु चित्रकर्म प्रयोजयेत् .
चित्रकर्मणि चालेख्याः पुरुषाः स्रीजनास्तथा .. ८४..
लताबन्धाश्च कर्तव्याश्चरितं चात्म्भोगजम् .
एवं विकृष्टं कर्तव्यं नाट्यवेश्म प्रयोक्तृभिः .. ८५..
पुनरेव हि वक्ष्यामि चतुरश्रस्य लक्षणम् .
समन्ततश्च कर्तव्या हस्ता द्वात्रिंशदेव तु .. ८६..
शुभभूमिविभागस्थो नाट्यज्ञैर्नाट्यमण्डपः .
यो विधिः पूर्वमुक्तस्तु लक्षणं मङ्गलानि च .. ८७..
विकृष्टे तान्यशेषाणि चतुरश्रेऽपि कारयेत् .
चतुरश्रं समं कृत्वा सूत्रेण प्रविभज्य च .. ८८..
बाह्यतः सर्वतः कार्या भित्तिः श्लिष्टेष्टका दृढा .
तत्राभ्यन्तरतः कार्या रङ्गपीठोपरि स्थिताः .. ८९..
दश प्रयोक्तृभिः स्तम्भाः शक्ता मण्डपधारणे .
स्तम्भानां बाह्यतश्चापि सोपानाकृति पीठकम् .. ९०..
इष्टकादारुभिः कार्यं प्रेक्षकाणां निवेशनम् .
हस्तप्रमाणैरुत्सेधैर्भूमिभागसमुत्थितैः .. ९१..
रङ्गपीठावलोक्यं तु कुर्यादासनजं विधिम् .
षडन्यानन्तरे चैव पुनः स्तम्भान्यथादिशम् .. ९२..
विधिना स्थापयेतज्ञो दृढान्मण्डपधारणे .
अष्टौ स्तम्भान्पुनश्चैव तेषामुपरि कल्पयेत् .. ९३..
स्थाप्यं चैव ततः पीठमष्टहस्तप्रमाणतः .
विद्धास्यमष्टहस्तं च पीठं तेषु ततो न्यसेत् .. ९४..
तत्र स्तम्भाः प्रदातव्यास्तज्ञैर्मण्डपधारणे .
धारणीधारणास्ते च शालस्त्रीभिरलङ्कृताः .. ९५..
नेपथ्यगृहकं चैव ततः कार्यं प्रयत्नतः .
द्वारं चैकं भवेत्तत्र रङ्गपीठप्रवेशनम् .. ९६..
जनप्रवेशनं चान्यदाभिमुख्येन कारयेत् .
रङ्गस्याभिमुखं कार्यं द्वितीयं द्वारमेव तु .. ९७..
अष्टहस्तं तु कर्तव्यं रङ्गपीठं प्रमाणतः .
चतुरश्रं समतलं वेदिकासमलङ्कृतम् .. ९८..
पूर्वप्रमाणनिर्दिष्टा कर्तव्या मत्तवारणी .
चतुःस्तम्भसमायुक्ता वेदिकायास्तु पार्श्वतः .. ९९..
समुन्नतं समं चैव रङ्गशीर्षं तु कारयेत् .
विकृष्टे तून्नतं कार्यं चतुरश्रे समं तथा .. १००..
एवमेतेन विधिना चतुरश्रं गृहं भवेत् .
अतः परं प्रवक्ष्यामि त्र्यश्रगेहस्य लक्षणम् .. १०१..
त्र्यश्रं त्रिकोणं कर्तव्यं नाट्यवेश्मप्रयोक्तृभिः .
मध्ये त्रिकोणमेवास्य रङ्गपीठं तु कारयेत् .. १०२..
द्वारं तैनैव कोणेन कर्तव्यं तस्य वेश्मनः .
द्वितीयं चैव कर्तव्यं रङ्गपीठस्य पृष्ठतः .. १०३..
विधिर्यश्चतुरश्रस्य भित्तिस्तम्भसमाश्रयः .
स तु सर्वः प्रयोक्तव्यस्त्र्यश्रस्यापि प्रयोक्तृभिः .. १०४..
एवमेतेन विधिना कार्या नाट्यगृहा बुधैः .
पुनरेषां प्रवक्ष्यामि पूजामेवं यथाविधिः .. १०५..
इति भारतीये नाट्यशास्त्रे मण्डपविधानो नाम द्वितीयोऽध्यायः ..