नाट्यशास्त्र तृतीय अध्याय

. नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३ ..
.. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्

अथ तृतीयोध्यायः .
सर्वलक्षणसंपन्ने कृते नाट्यगृहे शुभे .
गावो वसेयुः सप्ताहं सह जप्यपरैर्द्विजैः .. १..
ततोऽधिवासयेद्वेश्म रङ्गपीठं तथैव च .
मन्त्रपूतेन तोयेन प्रोक्षिताङ्गो निशागमे .. २..
यथास्थानान्तरगतो दीक्षितः प्रयतः शुचिः .
त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा नाट्याचार्योऽहताम्बरः .. ३..
नमस्कृत्य महादेवं सर्वलोकोद्भवं भवम् .
जगत्पितामहं चैव विष्णुमिन्द्रं गुहं तथा .. ४..
सरस्वतीं च लक्ष्मीं च सिद्धिं मेधां धृतिं स्मृतिम् .
सोमं सूर्यं च मरुतो लोकपालांस्तथाश्विनौ .. ५..
मित्रमग्निं सुरान्वर्णान् रुद्रान्कालं कलिं तथा .
मृत्युं च नियतिं चैव कालदण्डं तथैव च .. ६..
विष्णुप्रहरणं चैव नागराजं च वासुकिम् .
वज्रं विद्युत्समुद्रांश्च गन्धर्वाप्सरसो मुनीन् .. ७..
भूतान् पिशाचान् यक्षांश्च गुह्यकांश्च महेश्वरान् .
असुरान्नाट्यविघ्नांश्च तथाऽन्यान्दैत्यराक्षसान् .. ८..
तथा नाट्यकुमारीश्च महाग्रामण्यमेव च .
यक्षांश्च गुह्यकांश्चैव भूतसङ्घास्तथैव च .. ९..
एतांश्चान्यांश्च देवर्षीन्प्रणम्य रचिताञ्जलिः .
यथास्थानान्तरगतान्समावाह्य ततो वदेत् .. १०..
भवद्भिर्नो निशायां तु कर्तव्यः सम्परिग्रहः .
साहाय्यं चैव दातव्यमस्मिन्नाट्ये सहानुगैः .. ११..
सम्पूज्य सर्वानेकत्र कुतपं सम्प्रयुज्य च .
जर्जराय प्रयुञ्जीत पूजां नाट्यप्रसिद्धये .. १२..
त्वं महेन्द्रप्रहरणं सर्वदानवसूदनम् .
निर्मितस्सर्वदेवैश्च सर्वविघ्ननिबर्हण .. १३..
नृपस्य विजयं शंस रिपूणां च पराजयम् .
गोब्राह्मणशिवं चैव नाट्यस्य च विवर्धनम् .. १४..
एवं कृत्वा यथान्यायमुपास्यं नाट्यमण्डपे .
निशायां तु प्रभातायां पूजनं प्रक्रमेदिह .. १५..
आर्द्रायां वा मघायां वा याम्ये पूर्वेषु वा त्रिषु .
आश्लेषामूलयोर्वापि कर्तव्यं रङ्गपूजनम् .. १६..
आचार्येण तु युक्तेन शुचिना दीक्षितेन च .
रङ्गस्योद्योतनं कार्यं देवतानां च पूजनम् .. १७..
दिनान्ते दारुणे घोरे मुहूर्ते यमदैवते .
आचम्य तु यथान्यायं देवता वै निवेशयत् .. १८..
रक्ताः प्रतिसराः सूत्रं रक्तगन्धाश्च पूजिताः .
रक्ताः सुमनसश्चैव यच्च रक्तं फलं भवेत् .. १९..
यवैस्सिद्धार्थकैर्लाजैरक्षतैः शालितण्डुलैः .
नागपुष्पस्य चूर्णेन वितुषाभिः प्रियङ्गुभिः .. २०..
एतैर्द्रव्यैर्युतं कुर्याद्देवतानां निवेशनम् .
आलिखेन्मण्डलं पूर्वं यथास्थानं यथाविधिः .. २१..
समन्तस्तश्च कर्तव्यं हस्ता षोडश मण्डलम् .
द्वाराणि चात्र कुर्वीत विधानेन चतुर्दिशम् .. २२..
मध्ये चैवात्र कर्तव्ये द्वे रेखे तिर्यगूर्ध्वगे .
तयोः कक्ष्याविभागेन दैवतानि निवेशयत् .. २३..
पद्मोपविष्टं ब्रह्माणं तस्य मध्ये निवेशयेत् .
आदौ निवेश्यो भगवान्सार्धं भूतगणैः शिवः .. २४..
नारायणो महेन्द्रश्च स्कन्दः सूर्योऽश्विनौ शशी .
सरस्वती च लक्ष्मीश्च श्रद्धा मेधा च पूर्वतः .. २५..
पूर्वदक्षिणतो वह्निर्निवेश्यः स्वाहया सह .
विश्वेदेवाः सगन्धर्वा रुद्राः सर्पगणास्तथा .. २६..
दक्षिणेन निवेश्यस्तु यमो मित्रश्च सानुगः .
पितॄन्पिशाचानुरगान् गुह्यकांश्च निवेशयत् .. २७..
नैॠत्यां राक्षसांश्चैव भूतानि च निवेशयत् .
पश्चिमायां समुद्रांश्च वरुणं यादसां पतिम् .. २८..
वायव्यायां दिशि तथा सप्त वायून्निवेशयेत् .
तत्रैव विनिवेश्यस्तु गरुडः पक्षिभिः सह .. २९..
उत्तरस्यां दिशि तथा धनदं संनिविएशयेत् .
नाट्यस्य मातॄश्च तथा यक्षानथ सगुह्यकान् .. ३०..
तथैवोत्तरपूर्वायां नन्द्याद्यांश्च गणेश्वरान् .
ब्रह्मर्षिभूतसंघांश्च यथाभागं निवेशयत् .. ३१..
स्तम्भे सनत्कुमारं तु दक्षिणे दक्षमेव च .
ग्रामण्यमुत्तरे स्तम्भे पूजार्थं संनिविशयेत् .. ३२..
अनेनैअव विधानेन यथास्थानं यथाविधि .
सुप्रसादानि सर्वाणि दैवतानि निवेशयत् .. ३३..
स्थाने स्थाने यथान्यायं विनिवेश्य तु देवताः .
तासां प्रकुर्वीत ततः पूजनं तु यथार्हतः .. ३४..
देवताभ्यस्तु दातव्यं सितमाल्यानुलेपनम् .
गन्धर्ववह्निसूर्योभ्यो रक्तमाल्यानुलेपनम् .. ३५..
गन्धं माल्यं च धूपं च यथावदनुपूर्वशः .
दत्वा ततः प्रकुर्वीत बलिं पूजां यथाविधिः .. ३६..
ब्रह्माणं मदुकर्पेण पायसेन सरस्वतीम् .
शिवविष्णुमहेन्द्राद्याः सम्पूज्या मोदकैरथ .. ३७..
घृतौदनेन हुतभुक्सोमर्कौ तु गुडौदनैः .
विश्वेदेवाः सगन्धर्वा मुनयो मधुपायसैः .. ३८..
यममित्रौ च सम्पूज्यावपूपैर्मोदकैस्तथा .
पितॄन्पिशाचानुरगान् सर्पिःक्षीरेण तर्पयेत् .. ३९..
पक्वानेन तु मांसेन सुरासीथुफलासवैः .
अर्चयेद्भूतसंघांश्च चणकैः पललाप्लुतैः .. ४०..
अनेनैव विधानेन सम्पूज्या मत्तवारणी .
पक्वामेन तु मांसेन सम्पूज्या रक्षसां गणाः .. ४१..
सुरामांसप्रदानेअन दानवान्प्रतिपूजयेत् .
शेषान्देवगणांस्तज्ज्ञः सापूपोत्कारिकौदनैः .. ४२..
मत्स्यैश्च पिष्टभक्ष्यैश्च सागरान्सरितस्तथा .
सम्पूज्य वरुणं चापि दातव्यं घृतपायसम् .. ४३..
नानाफूलफलश्चापि मुनीन्सम्प्रतिपूजयेत् .
वायूंश्च पक्षिणश्चैव विचित्रैर्भक्ष्यभोजनैः .. ४४..
मातॄर्नाट्यस्य सर्वास्ता धनदं च सहानुगैः .
अपूपैर्लाजिकामिश्रैर्भक्ष्यभोज्यैश्च पूजयेत् .. ४५..
एवमेषां बलिः कार्यो नानाभोजनसंश्रयः .
पुनर्मन्त्रविधानेन बलिकर्म च वक्ष्यते .. ४६..
देवदेव महाभाग सर्वलोकपितामह .
मन्त्रपूतमिमं सर्वं प्रतिगृह्णीष्व मे बलिम् .. ४७..
देवदेव महाभाग गणेश त्रिपुरान्तक .
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः .. ४८..
नारायणामितगते पद्मनाभ सुरोत्तम .
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयार्पितः .. ४९..
पुरन्दरामरपते वज्रपाणे शतक्रतो .
प्रगृह्यतां बलिर्देव विधिमन्त्रपुरस्कृतः .. ५०..
देवसेनापते स्कन्द भगवन् शङ्करप्रिय .
बलिः प्रीतेन मनसा षण्मुख प्रतिगृह्यताम् .. ५१..
( महादेव महायोगिन्देवदेव सुरोत्तम .
संप्रगृह्य बलिं देव रक्ष विघ्नात्सदोत्थितात् .. )
देवि देवमहाभागे सरस्वति हरिप्रिये .
प्रगृह्यतां बलिर्मातर्मया भक्त्या समर्पितः .. ५२..
नानानिमित्तसम्भूताः पौलस्त्याः सर्व एव तु
राक्षसेन्द्रा महासत्वाः प्रतिगृह्णीत मे बलिम् .. ५३..
लक्ष्मीः सिद्धिर्मतिर्मेधा सर्वलोकनमस्कृताः .
मन्त्रपूतमिमं देव्यः प्रतिगृह्णन्तु मे बलिम् .. ५४..
सर्वभूतानुभावज्ञ लोकजीवन मारुत .
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः .. ५५..
देववक्त्र सुरश्रेष्ठ धूमकेतो हुताशन .
भक्त्या समुद्यतो देव बलिः सम्प्रति गृह्यताम् .. ५६..
सर्वग्रहाणां प्रवर तेजोराशे दिवाकर .
भक्त्या मयोद्यतो देव बलिः सम्प्रति गृह्यताम् .. ५७..
सर्वग्रहपते सोम द्विजराज जगत्प्रिय .
प्रगृह्यतामेष बलिर्मन्त्रपूतो मयोद्यतः .. ५८..
महागणेश्वराः सर्वे नन्दीश्वरपुरोगमाः .
प्रगृतां बलिर्भक्त्या मया सम्प्रति चोदितः .. ५९..
नमः पितृभ्यः सर्वेभ्यः प्रतिगृह्णन्त्विमं बलिम् .
( भूतेभ्यश्च नमो नित्यं येषामेष बलिः प्रियः .)
कामपाल नमो नित्यं यस्यायं ते विधिः कृतः .. ६०..
नारदस्तुम्बरुश्चैव विश्वावसुपुरोगमाः .
परिगृह्णन्तु मे सर्वे गन्धर्वा बलिमुद्यतम् .. ६१..
यमो मित्रश्च भगवानीश्वरौ लोकपूजितौ .
इमं मे प्रतिगृह्णीतां बलिः मन्त्रपुरस्कृतम् .. ६२..
रसातलगतेभ्यश्च पन्नगेभ्यो नमो नमः .
दिशन्तु सिद्धिं नाट्यस्य पूजिताः पापनाशनाः .. ६३..
सर्वाम्भसां पतिर्देवो वरुणो हंसवाहनः .
पूजितः प्रीतमानस्तु ससमुद्रनदीनदः .. ६४..
वैनतेय महासत्व सर्वपक्षिपते विभो .
प्रगृह्यतां बलिर्देव मन्त्रपूतो मयोद्यतः .. ६५..
धनाध्यक्षो यक्षपतिर्लोकपालो धनेश्वरः .
सगुह्यकस्सयक्षश्च प्रतिगृह्णातु मे बलिम् .. ६६..
नमोऽस्तु नाट्यमातृभ्यो ब्राह्म्याद्याभ्यो नमोनमः .
सुमुखीभिः प्रसन्नाभिर्बलिरद्य प्रगृह्यताम् .. ६७..
रुद्रप्रहरणं सर्वं प्रतिगृह्णातु मे बलिम् .
विष्णुप्रहरणं चैव विष्णुभक्त्या मयोद्यतम् .. ६८..
तथा कृतान्तः कालश्च सर्वप्राणिवधेश्वरौ .
मृत्युश्च नियतिश्चैव प्रतिगृह्णातु मे बलिम् .. ६९..
याश्चास्यां मत्तवारण्यां संश्रिता वस्तुदेवताः .
मन्त्रपूतमिमं सम्यक्प्रतिगृह्णन्तु मे बलिम् .. ७०..
अन्ये ये देवगन्धर्वा दिशो दश समाश्रिताः .
दिव्यान्तरिक्षाभौमाश्च तेभ्यश्चायं बलिः कृतः .. ७१..
कुम्भं सलिलसम्पूर्णं पुष्पमालापुरस्कृतम् .
स्थापयेद्रङ्गमध्ये तु सुवर्णं चात्र दापयेत् .. ७२..
( आतोद्यानि तु सर्वाणि कृत्वा वस्त्रोत्तराणि तु .
गन्धैर्माल्यैश्च धूपैश्च भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पूजयेत् ..
पूजयित्वा तु सर्वाणि दैवतानि यथाक्रमम् .
जर्जरस्त्वभिसम्पूज्यः स्यात्ततो विघ्नजर्जरः .. ७३..
श्वेतं शिरसि वस्त्रं स्यान्नीलं रौद्रे च पर्वणि .
विष्णुपर्वणि वै पीतं रक्तं स्कन्दस्य पर्वणि .. ७४..
मृडपर्वणि चित्रं तु देयं वस्त्रं हितार्थिना .
सदृशं च प्रदातव्यं धूपमाल्यानुलेपनम् .. ७५..
आतोद्यानि तु सर्वाणि वासोभिरवगुण्ठयेत् .
गन्धैर्माल्यैश्च धूपैश्च भक्ष्यभोजैश्च पूजयेत् .. ७६..
सर्वमेवं विधिं कृत्वा गन्धमाल्यानुलेपनैः .
विघ्नजर्जरणार्थं तु जर्जरं त्वभिमन्त्रयेत् .. ७७..
अत्र विघ्नविनाशार्थं पितामहमुखैस्सुरैः .
निर्मितस्त्वं महावीर्यो वज्रसारो महातनुः .. ७८..
शिरस्ते रक्षतु ब्रम्हा सर्वैर्देवगुणैअः तह .
द्वितीयं च हरः पर्व तृतीयं च जनार्दनः .. ७९..
चतुर्थं च कुमारस्ते पञ्चमं पन्नगोत्तमः .
नित्यं सर्वेऽपि पान्तु त्वां सुरार्थे च शिवो भव .. ८०..
नक्षत्रेऽभिजिति त्वं हि प्रसूतोऽहितसूदन .
जयं चाभ्युदयं चैव पार्थिवस्य समावह .. ८१..
जर्जरं पूजयित्वैअवं बलिं सर्वं निविद्य च .
अग्नौ होमं ततः कुर्यान्मन्त्राहुइतिपुरस्कृतम् .. ८२..
हुताश एव दीप्ताभिरुल्काभिः परिमार्जनम् .
नृपतेर्नर्तकीनां च कुर्याद्दीप्त्यभिवर्धनम् .. ८३..
अभिद्योत्य सहातोद्यैर्नृपतिं नर्तकीस्तथा .
मन्त्रपूतेन तोयेन पुनरभ्युक्ष्य तान्वदेत् .. ८४..
महाकुले प्रसूताः स्थ गुणौघैश्चाप्यलङ्कृताः .
यद्वो जन्मगुणोपेतं तद्वो भवतु नित्यशः .. ८५..
एवमुक्त्वा ततो वाक्यं नृपतैर्भूतये बुधः .
नाट्ययोगप्रसिद्ध्यर्थमाशिषस्सम्प्रयोजयेत् .. ८६..
सरस्वती धृतिर्मेधा ह्रीः श्रीर्लक्ष्मीस्स्मृतिर्मतिः .
पान्तु वो मातरः सौम्यास्सिद्धिदाश्च भवन्तु वः .. ८७..
होमं कृत्वा यथान्यायं हविर्मन्त्रपुरस्कृतम् .
भिन्द्यात्कुम्भं ततश्चैव नाट्याचार्यः प्रयत्नतः .. ८८..
अभिन्ने तु भवेत्कुम्भे स्वामिनः शत्रुतो भयम् .
भिन्ने चैव तु विज्ञेयः स्वामिनः शत्रुसंक्षयः .. ८९..
भिन्ने कुम्भे ततश्चैव नाट्यचार्यः प्रयत्नतः .
प्रगृह्य दीपिकां दीप्तां सर्वं रङ्गं प्रदीपयेत् .. ९०..
क्ष्वेडितैः स्फोटितैश्चैव वल्गितैश्च प्रधावितैः .
रङ्गमध्ये तु तां दीप्तां सशब्दां सम्प्रयोजयेत् .. ९१..
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्मृदङ्गपणवैस्तथा .
सर्वातोद्यैः प्रणदितै रङ्गे युद्धानि कारयेत् .. ९२..
तत्र च्छिन्नं व भिन्नं च दारितं च सशोणितम् .
क्षतं प्रदीप्तमायस्तं निमित्तं सिद्धिलक्षणम् .. ९३..
सम्यगिष्टस्तु रङ्गो वै स्वामिनः शुभमावहेत् .
पुरस्याबालवृद्धस्य तथा जानपदस्य च .. ९४..
दुरिष्टस्तु तथा रङ्गो दैवतैर्दुरधिष्ठितः .
नाट्यविध्वसनं कुर्यान्नृपस्य च तथाऽशुभम् .. ९५..
य एवं विधिमुत्सृज्य यथेष्टं सम्प्रयोजयेत् .
प्राप्नोत्यपचयं शीघ्रं तिर्यग्योनिं च गच्छति .. ९६..
यज्ञेन सम्मितं ह्येतद्रङ्गदैवतपूजनम् .
अपूजयित्वा रङ्गं तु नैव प्रेक्षां प्रयोजयेत् .. ९७..
पूजिताः पूजयन्त्येते मानिता मानयन्ति च .
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं रङ्गपूजनम् .. ९८..
न तथा प्रदहत्यग्निः प्रभञ्जनसमीरितः .
यथा ह्यपप्रयोगस्तु प्रयुक्तो दहति क्षणात् .. ९९..
शास्त्रज्ञेन विनीतेन शुचिना दीक्षितेन च .
नाट्याचार्येण शान्तेन कर्तव्यं रङ्गपूजनम् ..१००..
स्थानभ्रष्टं तु यो दद्याद्बलिमुद्विग्नमानसः .
मन्त्रहीनो यथा होता प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः .. १०१..
इत्ययं यो विधिर्दृष्टो रङ्गदैवतपूजने .
नवे नाट्यगृहे कार्यः प्रेक्षायां च प्रयोक्तृभिः .. १०२..

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे रङ्गदैवतपूजनं नाम तृतीयोऽध्यायः समाप्तः .