नाट्यशास्त्र अध्याय 6

.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय ६ ..
     .. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ षष्ठोऽध्यायः .
पूर्वरङ्गविधिं श्रुत्वापुनराहुर्महत्तमाः .
भरतं मुनयः सर्वे प्रश्नान्पञ्चाभिधत्स्व नः .. १..
ये रसा इति पठ्यन्ते नाट्ये नाट्यविचक्षणैः .
रसत्वं केन वै तेषामेतदाख्यातुमर्हसि .. २..
भावाश्चैव कथं प्रोक्ताः किं वा ते भावयन्त्यपि .
संग्रहं कारिकां चैव निरुक्तं चैव तत्वतः .. ३..
तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः .
प्रत्युवाच पुनर्वाक्यं रसभावविकल्पनम् .. ४..
अहं वः कथयिष्यामि निखिलेन तपोधनाः .
संग्रहं कारिकां चैव निरुक्तं च यथाक्रमम् .. ५..
न शक्यमस्य नाट्यस्य गन्तुमन्तं कथञ्चन .
कस्माद्बहुत्वाज्ज्ञानानां शिल्पानां वाप्यनन्ततः .. ६..
एकस्यापि न वै शक्यस्त्वन्तो ज्ञानार्णवस्य हि .
गन्तुं किं पुनरन्येषां ज्ञानानामर्थतत्त्वतः .. ७..
किन्त्वल्पसूत्रग्रन्थार्थमनुमानप्रसाधकम् .
नाट्यस्यास्य प्रवक्ष्यामि रसभावादिसङ्ग्रहम् .. ८..
विस्तरेणोपदिष्टानामर्थानां सूत्रभाष्ययोः .
निबन्धो यो समासेन सङ्ग्रहं तं विदुर्बुधाः .. ९..
रसा भावा ह्यभिनयाः धर्मी वृत्तिप्रवृत्तयः .
सिद्धिः स्वरास्तथातोद्यं गानं रङ्गश्च सङ्ग्रहः .. १०..
अल्पाभिधानेनार्थो यः समासेनोच्यते बुधैः .
सूत्रतः साऽनुमतव्या कारिकार्थप्रदर्शिनी .. ११..
नानानामाश्रयोत्पन्नं निघण्टुनिगमान्वितम् .
धात्वर्थहेतुसंयुक्तं नानासिद्धान्तसाधितम् .. १२..
स्थापितोऽर्थो भवेद्यत्र समासेनार्थासूचकः .
धात्वर्थवचनेनेह निरुक्तं तत्प्रचक्षते .. १३..
सङ्ग्रहो यो मया प्रोक्तः समासेन द्विजोत्तमाः .
विस्तरं तस्य वक्ष्यामि सनिरुक्तं सकारिकम् .. १४..
शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्रवीरभयानकाः .
बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः .. १५..
एते ह्यष्टौ रसाः प्रोक्ता द्रुहिनेन महात्मना .
पुनश्च भावान्वक्ष्यामि स्थायिसञ्चारिसत्त्वजान् .. १६..
रतिहासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा .
जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः .. १७..
निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूया मदः श्रमः .
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्तामोहः स्मृतिर्धृतिः .. १८..
व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा .
गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च .. १९..
सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता .
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च .. २०..
त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः .
त्रयस्त्रिंशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः .. २१..
स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभेदोऽथ वेपथुः .
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्विकाः स्मृताः .. २२..
आङ्गिकौ वाचिकश्चैव ह्याहार्यः सात्विकस्तथा .
चत्वारोऽभिनया ह्येते विज्ञेया नाट्यसंश्रयाः .. २३..
लोकधर्मी नाट्यधर्मी धर्मीति द्विविधः स्मृतः .
भारती सात्वती चैव कैशिक्यारभटी तथा .. २४..
चतस्रो वृत्तयो ह्येता यासु नाट्यं प्रतिष्ठितम् .
आवन्ती दाक्षिणात्या च तथा चैवोढ्रमागधी .. २५..
पाञ्चालमध्यमा चेति विज्ञेयास्तु प्रवृत्तयः .
दैविकी मानुषी चैव सिद्धिः स्याद्द्विविधैव तु .. २६..
शारीराश्चैव वैणाश्च सप्त षड्जादयः स्वराः .
[निषादर्षभगान्धारमध्यपञ्चमधैवताः ..]
ततं चैवावनद्धं च घनं सुषिरमेव च .. २७..
चतुर्विधं च विज्ञेयमातोद्यं लक्षणान्वितम् .
ततं तन्त्रीगतं ज्ञेयमवनद्धं तु पौष्करम् .. २८..
घनस्तु तालो विज्ञेयः सुषिरो वंश एव च .
प्रवेशाक्षेपनिष्क्रामप्रासादिकमथान्तरम् ..२९..
गानं पञ्चविधं ज्ञेयं ध्रुवायोगसमन्वितम् .
चतुरस्रो विकृष्टश्च रङ्गस्त्र्यश्रश्च कीर्तितः .. ३०..
एवमेषोऽल्पसूत्रार्थो निर्दिष्टो नाट्यसंग्रहः .
अतः परं प्रवक्ष्यामि सूत्रग्रन्थविकल्पनम् .. ३१..

तत्र रसानेव तावदादावभिव्याख्यास्यामः . न हि रसादृते
कश्चिदर्थः प्रवर्तते .
तत्र विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः .
को दृष्टान्तः . अत्राह - यथा हि
नानाव्यञ्जनौषधिद्रव्यसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः तथा
नानाभावोपगमाद्रसनिष्पत्तिः . यथा हि -
गुडादिभिर्द्रव्यैर्व्यञ्जनैरौषधिभिश्च षाडवादयो रसा
निर्वर्त्यन्ते
तथा नानाभावोपगता अपि स्थायिनो भावा रसत्वमाप्नुवन्तीति .
अत्राह - रस इति कः पदार्थः . उच्यते - आस्वाद्यत्वात् .
कथमास्वाद्यते रसः .
यथा हि नानाव्यञ्जनसंस्कृतमन्नं भुञ्जान रसानास्वादयन्ति
सुमनसः पुरुष हर्षादींश्चाधिगच्छन्ति तथा
नानाभावाभिनयव्यञ्जितान् वागङ्गसत्तोपेतान्
स्थायिभावानास्वादयन्ति सुमनसः प्रेक्षकाः
हर्षादींश्चाधिगच्छन्ति . तस्मान्नाट्यरसा
इत्यभिव्याख्याताः .
अत्रानुवंश्यौ श्लोकौ भवतः -

यथा बहुद्रव्ययुतैर्व्यञ्जनैर्बहुभिर्युतम् .
आस्वादयन्ति भुञ्जाना भक्तं भक्तविदो जनाः .. ३२..
भावाभिनयसंबद्धान्स्थायिभावांस्तथा बुधाः .
आस्वादयन्ति मनसा तस्मान्नाट्यरसाः स्मृताः .. ३३..
अत्राह - किं रसेभ्यो भावानामभिनिर्वृत्तिरुताहो भावेभ्यो
रसानामिति . केषाञ्चिन्मतं
परस्परसम्बन्धादेषामभिनिर्वृत्तिरिति .
तन्न . कस्मात् . दृश्यते हि भावेभ्यो रसानामभिनिर्वृत्तिर्न तु
रसेभ्यो भावानामभिनिर्वृत्तिरिति . भवन्ति चात्र श्लोकाः -
नानाभिनयसम्बद्धान्भावयन्ति रसनिमान् .
यस्मात्तस्मादमी भावा विज्ञेया नाट्ययोक्तृभिः .. ३४..
नानाद्रव्यैबहुविधैर्व्यञ्जनं भाव्यते यथा .
एवं भावा भावयन्ति रसानभिनयैः सह .. ३५..
न भावहीनोऽस्ति रसो न भावो रसवर्जितः .
परस्परकृता सिद्धिस्तयोरभिनये भवेत् .. ३६..
व्यञ्जनौषधिसंयोगो यथान्नं स्वादुतां नयेत् .
एवं भावा रसाश्चैव भावयन्ति परस्परम् .. ३७..
यथा बीजाद्भवेद्वृक्षो वृक्षात्पुष्पं फलं यथा .
तथा मूलं रसाः सर्वे तेभ्यो भावा व्यवस्थिताः .. ३८..
तदेषं रसानामुत्पत्तिवर्णदैवतनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः .
तेषामुत्पत्तिहेतवश्चत्वारो रसाः . तद्यथा - शृङ्गारो
रौद्रौ वीरो बीभत्स इति . अत्र -
शृङ्गाराद्धि भवेद्धास्यो रौद्राच्च करुणो रसः .
वीराच्चैवाद्भुतोत्पत्तिर्बीभत्साच्च भयानकः .. ३९..
शृङ्गारानुकृतिर्या तु स हास्यस्तु प्रकीर्तितः .
रौद्रस्यैव च यत्कर्म स ज्ञेयः करुणो रसः .. ४०..
वीरस्यापि च यत्कर्म सोऽद्भुतः परिकीर्तितः .
बीभत्सदर्शनं यच्च ज्ञेयः स तु भयानकः .. ४१..
अथ वर्णाः -
श्यामो भवति शृङ्गारः सितो हास्यः प्रकीर्तितः .
कपोतः करुणश्चैव रक्तो रौद्रः प्रकीर्तितः .. ४२..
गौरो वीरस्तु विज्ञेयः कृष्णश्चैव भयानकः .
नीलवर्णस्तु बीभत्सः पीतश्चैवाद्भुतः स्मृतः .. ४३..
अथ दैवतानि -
शृङ्गारो विष्णुदेवत्यो हास्यः प्रमथदैवतः .
रौद्रो रुद्राधिदैवत्यः करुणो यमदैवतः .. ४४..
बीभत्सस्य महाकालः कालदेवो भयानकः .
वीरो महेन्द्रदेवः स्यादद्भुतो ब्रह्मदैवतः .. ४५..
एतमेतेषां रसानामुत्पत्तिवर्णदैवतान्यभिव्याख्यातानि .
इदानीमनुभावविभावव्यभिचारिसंयुक्तानां
लक्षणनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः . स्थायिभावांश्च
रसत्वमुपनेष्यामः .
तत्र शृङ्गारो नाम रतिस्थायिभावप्रभवः . उज्ज्वलवेषात्मकः .
यत्किञ्चिल्लोके शुचि मेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं वा
तच्छृङ्गारेणोपमीयते .
यस्तावदुज्ज्वलवेषः स शृङ्गारवानित्युच्यते . यथा च
गोत्रकुलाचारोत्पन्नान्याप्तोपदेशसिद्धानि पुंसां नामानि भवन्ति
तथैवेषां रसानां भावानां च नाट्याश्रितानां
चार्थानामाचारोत्पन्नान्योप्तोपदेशसिद्धानि नामानि .
एवमेष आचारसिद्धो हृद्योज्ज्वलवेषात्मकत्वाच्छृङ्गारो रसः
.
स च स्त्रीपुरुषहेतुक उत्तमयुवप्रकृतिः .
 तस्य द्वे अधिष्ठाने सम्भोगो विप्रलम्भश्च . तत्र
सम्भोगस्तावत्
ऋतुमाल्यानुलेपनालङ्कारेष्टजनविषयवरभवनोपभोगोपवन-
गमनानुभवनश्रवणदर्शनक्रीडालीलादिभिर्विभावैरुत्पद्यते
.
 तस्य
नयनचातुर्यभ्रूक्षेपकटाक्षसञ्चारललितमधुराङ्गहार-
वाक्यादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः .
 व्यभिचारिणश्चास्यालस्यौग्र्यजुगुप्सावर्ज्याः .
विप्रलम्भकृतस्तु
निर्वेदग्लानिशङ्कासूयाश्रमचिन्तौत्सुक्यनिद्रास्वप्नविबोधव्याध्युन्माद-
मदापस्मारजाड्यमरणादिभिरनुभावैरभिनेतव्यः .
अत्राह - यद्ययं रतिप्रभवः शृङ्गारः कथमस्य करुणाश्रयिणो
भावा भवन्ति .
अत्रोच्यते - पूर्वमेवाभिहितं सम्भोगविप्रलम्भकृतः शृङ्गार
इति .
वैशिकशास्त्रकारैश्च दशावस्थोऽभिहितः . ताश्च
सामान्याभिनये वक्ष्यामः .
 करुणस्तु
शापक्लेशविनिपतितेष्टजनविभवनाशवधबन्धसमुत्थो
निरपेक्षभावः .
औत्सुक्यचिन्तासमुत्थः सापेक्षभावो विप्रलम्भकृतः .
  एवमन्यः करुणोऽन्यश्च विप्रलम्भ इति . एवमेष
सर्वभावसंयुक्तः शृङ्गारो भवति .
  अपि च
  सुखप्रायेषु सम्पन्नः ऋतुमाल्यदिसेवकः .
  पुरुषः प्रमदायुक्तः शृङ्गार इति संज्ञितः .. ४६..
अपि चात्र सूत्रार्थानुविद्धे आर्ये भवतः .
  ऋतुमाल्यालङ्कारैः प्रियजनगान्धर्वकाव्यसेवाभिः .
 उपवनगमनविहारैः शृङ्गाररसः समुद्भवति .. ४७..
 नयनवदनप्रसादैः स्मितमधुरवचोधृतिप्रमोदैश्च .
 मधुरैश्चाङ्गविहारैस्तस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः .. ४८..

अथ हास्यो नाम हासस्थायिभावात्मकः . स च
विकृतपरवेषालङ्कारधार्ष्ट्यलौल्यकुहकासत्प्रलापव्यङ्गदर्शन-
दोषोदाहरणादिभिर्विभावैरुत्पद्यते . तस्योष्ठनासाकपोलस्पन्दन-
दृष्टिव्याकोशाकुञ्चनस्वेदास्यरागपार्श्वग्रहणादिभिरनुभावैरभिनयः
प्रयोक्तव्यः .
व्यभिचारिणश्चास्यावहित्थालस्यतन्द्रानिद्रास्वप्नप्रबोधादयः .
द्विविधश्चायमात्मस्थः परस्थश्च . यदा स्वयं हसति
तदाऽत्मस्थः .
यदा तु परं हासयति तदा परस्थः .
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः .
विपरितालङ्कारैर्विकृताचराभिधानवेषैश्च .
विकृतैरर्थविशेषैर्हसतीति रसः स्मृतो हास्यः .. ४९..
विकृताचारैर्वाक्यैरङ्गविकारैश्च विकृतवेषैश्च .
हासयति जनं यस्मात्तस्मज्ज्ज्ञेयो रसो हास्यः ..५०..
स्त्रीनीचप्रकृतावेष भूयिष्ठं दृश्यते रसः .
षड्भेदाश्चास्य विज्ञेयास्तांश्च वक्ष्याम्यहं पुनः .. ५१..
स्मितमथ हसितं विहसितमुपहसितं चापहसितमतिहसितम् .
द्वौ द्वौ भेदौ स्यातामुत्तममध्याधमप्रकृतौ..५२..
तत्र
स्मितहसिते ज्येष्ठानां मध्यानां विहसितोपहसिते च .
अधमानामपहसितं ह्यतिहसितं चापि विज्ञेयम् .. ५३..
अत्र श्लोकाः  -
ईषद्विकसितैर्गण्डैः कटाक्षैः सौष्ठवान्वितैः .
अलक्षितद्विजं धीरमुत्तमानां स्मितं भवेत् .. ५४..
उत्फुल्लानननेत्रं तु गण्डैर्विकसितैरथ .
किञ्चिल्लक्षितदन्तं च हसितं तद्विधीयते .. ५५..
अथ मध्यमानाम्  -
आकुञ्चिताक्षिगण्डं यत्सस्वनं मधुरं तथा .
कालागतं सास्यरागं तद्वै विहसितं भवेत्..५६..
उत्फुल्लनासिकं यत्तु जिह्मदृष्टिनिरीक्षितम् .
निकुञ्चिताङ्गकशिरस्तच्चोपहसितं भवेत् .. ५७..
अथाधमानाम् -
अस्थानहसितं यत्तु साश्रुनेत्रं तथैव च .
उत्कम्पितांसकशिरस्तच्चापहसिअतं भवेत् .. ५८..
संरब्धसाश्रुनेत्रं च विकृष्टस्वरमुद्धतम् .
करोपगूढपार्श्वं च तच्चातिहसितं भवेत् .. ५९..
हास्यस्थानानि यानि स्युः कार्योत्पन्नानि नाटके .
उत्तमाधममध्यानामेवं तानि प्रयोजयेत् .. ६०..
इत्येष स्वसमुत्थस्तथा परसमुत्थश्च विज्ञेयः .
द्विविधस्त्रिप्रकृतिगतस्त्र्यवस्थभावो रसो हास्यः .. ६१..

 अथ करुणो नाम शोकस्थायिभावप्रभवः . स च
शापक्लेशविनिपतितेष्टजनविप्रयोगविभवनाशवधबन्धविद्रवोपघात-
व्यसनसंयोगादिभिर्विभावैः समुपजायते .
तस्याश्रुपातपरिदेवनमुखशोषणवैवर्ण्यस्रस्तगात्रतानिश्श्वास-
स्मृतिलोपादिभिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः .
व्यभिचारिणश्चास्य
निर्वेदग्लानिचिन्तौत्सुक्यावेगभ्रममोहश्रमभयविषाददैन्यव्याधि-
जडतोन्मादापस्मारत्रासालस्यमरणस्तम्भवेपथुवैवर्ण्याश्रु-
स्वरभेदादयः .
अत्रार्ये भवतः  -
 इष्टवधदर्शनाद्वा विप्रियवचनस्य संश्रवाद्वापि .
 एभिर्भावविशेषैः करुणो नाम संभवति .. ६२..
 सस्वनरुदितैर्मोहागमैश्च परिदैवतैर्विलपितैश्च .
 अभिनेयः करुणरसो देहायासाभिघातैश्च .. ६३..

अथ रौद्रो नाम क्रोधस्थायिभावात्मको
रक्षोदानवोद्धतमनुष्यप्रकृतिः
संग्रामहेतुकः . स च
क्रोधाधर्षणाधिक्षेपानृतवचनोपघातवाक्पा-
रुष्याभिद्रोहमात्सर्यादिभिर्विभावैरुत्पद्यते . तस्य च
ताडनपाटनपीडाच्छेदनप्रहरणाहरणशस्त्रसंपातसंप्रहाररुधिराकर्षणाद्यानि
कर्माणि . पुनश्च
रक्तनयनभ्रुकुटिकरणदन्तोष्ठपीडनगण्डस्फुरण-
हस्ताग्रनिष्पेषादिरनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः .

भावाश्चास्यासम्मोहोत्साहावेगामर्षचपलतौग्र्यगर्वस्वेदवेपथुरोमाञ्च-
गद्गदादयः .
अत्राह - यदभिहितं रक्षोदानवादीनां रौद्रो रसः .
किमन्येषां नास्ति . उच्यते -
अस्त्यन्येषामपि रौद्रो रसः . किन्त्वधिकारोऽत्र गृह्यते . ते हि
स्वभावत
एव रौद्रः . कस्मात् .
बहुबाहवो बहुमुखाः प्रोद्धूतविकीर्णपिङ्गलशिरोजाः .
रक्तोद्वृत्तविलोचना भीमासितरूपिणश्चैव .
यच्च किञ्चित्समारम्भते स्वभावचेष्टितं वागङ्गादिकं
तत्सर्वं रौद्रमेवैषाम् . शृङ्गारश्च तैः प्रायशः
प्रसभ्यं सेव्यते . तेषां
चानुकारिणो ये पुरुषस्तेषामपि सङ्ग्रामसम्प्रहारकृतो रौद्रो
रसोऽनुमन्तव्यः .
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -
युद्धप्रहारघातनविकृतच्छेदनविदारणैश्चैव .
संङ्ग्रामसम्भ्रमाद्यैरेभिः सञ्जायते रौद्रः .. ६४..
नानाप्रहरणमोक्षैः शिरःकबन्धभुजकर्तनैश्चैव .
एभिश्चार्थविशेषैरस्याभिनयः प्रयोक्तव्यः .. ६५..
इति रौद्ररसो दृष्टो रौद्रवागङ्गचेष्टितः .
शस्त्रप्रहारभूयिष्ठ उग्रकर्मक्रियात्मकः .. ६६..

अथ वीरो नामोत्तमप्रकृतिरुत्साहात्मकः . स
चासंमोहाध्यवसायन-
विनयबलपराक्रमशक्तिप्रतापप्रभावादिभिर्विभावैरुत्पद्यते .
तस्य स्थैर्यधैर्यशौर्यत्यागवैशारद्यादिभिरनुभावैरभिनयः
प्रयोक्तव्यः . भावाश्चास्य
धृतिमतिगर्वावेगौग्र्यामर्षस्मृतिरोमाञ्चादयः .

अत्रार्ये रसविचारमुखे -
उत्साहाध्यवसायादविषादित्वादविस्मयामोहात् .
विविधादर्थविशेषाद्वीररसो नाम सम्भवति .. ६७..
स्थितिधैर्यवीर्यगर्वैरुत्साहपराक्रमप्रभावैश्च .
वाक्यैश्चाक्षेपकृतैर्वीररसः सम्यगभिनेयः .. ६८..

अथ भयानको नाम भयस्थायिभावात्मकः . स च
विकृतरवसत्त्वदर्शनशिवोलूकत्रासोद्वेगशून्यागारारण्यगमनस्वजनवधबन्ध-
दर्शनश्रुतिकथादिभिर्विभावैरुत्पद्यते .तस्य
प्रवेपितकरचरणनयनचपलपुलकमुखवैवर्ण्यस्वरभेदादिभिरनुभावैरभिनयः
प्रयोक्तव्यः .
भावाश्चास्य
स्तम्भस्वेदगद्गदरोमाञ्चवेपथुस्वरभेदवैवर्ण्यशङ्कामोहदैन्यावेग-
चापलजडतात्रासापस्मारमरणादयः .
अत्रार्याः -
विकृतरवसत्त्वदर्शनसंग्रामारण्यशून्यगृहगमनात् .
गुरुनृपयोरपराधात्कृतकश्च भयानको ज्ञेयः .. ६९..
गात्रमुखदृष्टिभेदैरूरुस्तम्भाभिवीक्षणोद्वेगैः .
सन्नमुखशोषहृदयस्पन्दनरोमोद्गमैश्च भयम् .. ७०..
एतत्स्वभावजं स्यात्सत्त्वसमुत्थं तथैव कर्तव्यम् .
पुनरेभिरेव भावैः कृतकं मृदुचेष्टितैः कार्यम् ..७१..
करचरणवेपथुस्तम्भगात्रहृदयप्रकम्पेन .
शुष्कोष्ठतालुकण्ठैर्भयानको नित्यमभिनेयः .. ७२..

अथ बीभत्सो नाम जुगुप्सास्थायिभावात्मकः . स
चाहृद्याप्रियाचोष्यानिष्टश्रवणदर्शनकीर्तनादिभिर्विभावैरुत्पद्यते
. तस्य
सर्वाङ्गसंहारमुखविकूणनोल्लेखननिष्ठीवनोद्वेजनादिभिरनुभावैरभिनयः
प्रयोक्तव्यः . भावाश्चास्यापस्मारोद्वेगावेगमोहव्याधिमरणादयः .
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः -
अनभिमतदर्शनेन च गन्धरसस्पर्शशब्ददोषैश्च .
उद्वेजनैश्च बहुभिर्बीभत्सरसः समुद्भवति .. ७३..
मुखनेत्रविकूणनया नासाप्रच्छादनावनमितास्यैः .
अव्यक्तपादपतनैर्बीभत्सः सम्यगभिनेयः .. ७४..

अथाद्भुतो नाम विस्मयस्थायिभावात्मकः . स च
दिव्यजनदर्शनेप्सितमनोरथावाप्त्युपवनदेवकुलादिगमनसभाविमान-
मायेन्द्रजालसम्भावनादिभिर्विभावैरुत्पद्यते . तस्य
नयनविस्तारानिमेषप्रेक्षणरोमाञ्चाश्रुस्वेदहर्षसाधुवाददानप्रबन्ध-
हाहाकारबाहुवदनचेलाङ्गुलिभ्रमणादिभिरनुभावैरभिनयः
प्रयोक्तव्यः .
भावाश्चास्य
स्तम्भाश्रुस्वेदगद्गदरोमाञ्चावेगसम्भ्रमजडताप्रलयादयः .
अत्रानुवंश्ये आर्ये भवतः  -
यत्त्वातिशयार्थयुक्तं वाक्यं शिल्पं च कर्मरूपं वा .
तत्सर्वमद्भुतरसे विभावरूपं हि विज्ञेयम् .. ७५..
स्पर्शग्रहोल्लुकसनैर्हाहाकारैश्च साधुवादैश्च .
वेपथुगद्गदवचनैः स्वेदाद्यैरभिनयस्तस्य .. ७६..


शृङ्गारं त्रिविधं विद्यात्द्वाङ्नैपथ्यक्रियात्मकम् .
अङ्गनैपथ्यवाक्यैश्च हास्यरौद्रौ त्रिधा स्मृतौ .. ७७..
धर्मोपघातजश्चैव तथार्थापचयोद्भवः .
तथा शोककृतश्चैव करुणस्त्रिविधः स्मृतः .. ७८..
दानवीरं धर्मवीरं युद्धवीरं तथैव च .
रसं वीरमपि प्राह ब्रह्मा त्रिविधमेव हि .. ७९..
व्याजाच्चैवापराधाच्च वित्रासितकमेव च .
पुनर्भयानकञ्चैव विद्यात् त्रिविधमेव हि .. ८०..
बीभत्सः क्षोभजः शुद्ध उद्वेगी स्यात् द्वितीयकः .
विष्ठाकृमिभिरुद्वेगी क्षोभजो रुधिरादिअजः .. ८१..
दिव्यश्चानन्दजश्चैव द्विधा ख्यातोऽद्भुतो रसः .
दिव्यदर्शनजो दिव्यो हर्षादानदजः स्मृतः .. ८२..

[अथ शान्तो नाम शमस्थायिभावात्मको मोक्षप्रवर्तकः . स तु
तत्त्वज्ञानवैराग्याशयशुद्ध्यादिभिर्विभावैः समुत्पद्यते . तस्य
यमनियमाध्यात्मध्यानधारणोपासनसर्वभूतदयालिङ्गग्रहणादिभि-
रनुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः . व्यभिचाणश्चास्य
निर्वेदस्मृतिधृतिसर्वाश्रमशौचस्तम्भरोमाञ्चादयः .
अत्रार्याः श्लोकाश्च भवन्ति -
मोक्षाध्यात्मसमुत्थस्तत्त्वज्ञानार्थहेतुसंयुक्तः .
नैःश्रेयसोपदिष्टः शान्तरसो नाम सम्भवति ..
बुद्धीन्द्रियकर्मेन्द्रियसंरोधाध्यात्मसंस्थितोपेतः .
सर्वप्राणिसुखहितः शान्तरसो नाम विज्ञेयः ..
न यत्र दुःखं न सुखं न द्वेषो नापि मत्सरः .
समः सर्वेषु भूतेषु स शान्तः प्रथितो रसः ..
भावा विकारा रत्याद्याः शान्तस्तु प्रकृतिर्मतः .
विकारः प्रकृतैर्जातः पुनस्तत्रैव लीयते .
स्वं स्वं निमित्तमासाद्य शान्ताद्भावः प्रवर्तते ..
पुनर्निमित्तापाये च शान्त एवोपलीयते .
एवं नवरसा दृष्टा नाट्यज्ञैर्लक्षणान्विअताः ..]
एवमेते रसा ज्ञेयास्त्वष्टौ लक्षणलक्षिताः .
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि भावानामपि लक्षणम् .. ८३..

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे रसाध्यायः षष्ठः ..

Encoded by Padmakar Dadegaonkar dpadmakar@hotmail.com