.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय ५ ..
.. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ पूर्वरङ्गविधानो नाम पञ्चमोऽध्यायः .
भरतस्य वचः श्रुत्वा नाट्यसन्तानकारणम् .
पुनरेवाब्रुवन्वाक्यमृषयो हृष्टमानसाः .. १..
यथा नाट्यस्य जन्मेदं जर्जरस्य च सम्भवः .
विघ्नानां शमनं चैव दैवतानां च पूजनम् .. २..
तदस्माभिः श्रुतं सर्वं गृहीत्वा चावधारितम् .
निखिलेन यथातत्त्वमिच्छामो वेदितुं पुनः .. ३..
पूर्वरङ्गं महातेजः सर्वलक्षणसंयुतम् .
यथा बुद्ध्यामहे ब्रह्मंस्तथा व्याख्यातुमर्हसि .. ४..
तेषां तु वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः .
प्रत्युवाच पुनर्वाक्यं पूर्वरङ्गविधिं प्रति .. ५..
पूर्वरङ्गं महाभागा गदतो मे निबोधत .
पादभागाः कलाश्चैव परिवर्तास्तथैव च .. ६..
यस्माद्रङ्गे प्रयोगोऽयं पूर्वमेव प्रयुज्यते .
तस्मादयं पूर्वरङ्गो विज्ञेयो द्विजसत्तमाः .. ७..
अस्याङ्गानि तु कार्याणि यथावदनुपूर्वशः .
तन्त्रीभाण्डसमायोअगैः पाठ्ययोगकृतैस्तथा .. ८..
प्रत्याहारोऽवतरणं तथा ह्यारम्भ एव च .
आश्रावणा वक्त्रपाणिस्तथा च परिघट्टना .. ९..
सङ्घोटना ततः कार्या मार्गासारितमेव च .
ज्येष्ठमध्यकनिष्ठानि तथैवासारतानि च .. १०..
एताअनि तु बहिर्गीतान्यन्तर्यवनिकागतैः .
प्रयोक्तृभिः प्रयोज्यानि तन्त्रीभाण्डकृतानि च ..११..
ततः सर्वैस्तु कुतपैः संयुक्तानीह कारयेत् .
विघट्य वै यवनिकां नृत्तपाठ्यकृतानि तु .. १२..
गीतानां मद्रकादीनां योज्यमेकं तु गीतकम् .
वर्धमानमथापीह ताण्डवं यत्र युज्यते .. १३..
ततश्चोत्थापनं कार्यं परिवर्तनमेव च .
नान्दी शुष्कावकृष्टा च रङ्गद्वारं तथैव च .. १४..
चारि चैव ततः कार्या महाचारी तथैव च .
त्रिकं प्ररोचनां चापि पूर्वरङ्गे भवन्ति हि .. १५..
एतान्यङ्गानि कार्याणि पूर्वरङ्गविधौ द्विजाः .
एतेषां लक्षणमहं व्याख्यास्याम्यनुपूर्वशः .. १६..
कुतपस्य तु विन्यासः प्रत्याहार इति स्मृतः .
तथावतरणं प्रोक्तं गायिकानां निवेशनम् .. १७..
परिगीतक्रियारम्भ आरम्भ इति कीर्तितः .
आतोद्यरञ्जनार्थं तु भवेदाश्रावणाविधिः .. १८..
वाद्यवृत्तिविभागार्थं वक्त्रपाणिर्विधीयते .
तन्त्र्योजःकरणार्थं तु भवेच्च परिघट्टना .. १९..
तथा पाणिविभागार्थं भवेत्संघोटनाविधिः .
तन्त्रीभाण्डसमायोगान्मार्गासारितमिष्यते .. २०..
कलापातविभागार्थं भवेदासारितक्रिया .
कीर्तनाद्देवतानां च ज्ञेयो गीतविधिस्तथा .. २१..
[अतः परं प्रवक्ष्यमि ह्युत्थापनविधिक्रियाम् .]
यस्मादुत्थापयन्त्यत्र प्रयोगं नान्दिपाठकाः .
पूर्वमेव तु रङ्गेऽस्मिंस्तस्मादुत्थापनं स्मृतम् .. २२..
यस्माच्च लोकपालानां परिवृत्य चतुर्दिशम् .
वन्दनानि प्रकुर्वन्ति तस्माच्च परिवर्तनम् .. २३..
आशीर्वचनसंयुक्ता नित्यं यस्मात्प्रयुज्यते .
देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता .. २४..
अत्र शुष्काक्षरैरेव ह्यवकृष्टा ध्रुवा यतः .
तस्माच्छुष्कावकृष्टेयं जर्जरश्लोकदर्शिता .. २५..
यस्मादभिनयस्त्वत्र प्रथमं ह्यवतार्यते .
रङ्गद्वारमतो ज्ञेयं वागङ्गाभिनयात्मकम् .. २६..
शृङ्गारस्य प्रचरणाच्चारी सम्परिकीर्तिता .
रौद्रप्रचरणाच्चापि महाचारीति कीर्तिता .. २७..
विदूषकः सूत्रधारस्तथा वै पारिपार्श्वकः .
यत्र कुर्वन्ति सञ्जल्पं तच्चापि त्रिगतं मतम् .. २८..
उपक्षेपेण काव्यस्य हेतुयुक्तिसमाश्रया .
सिद्धेनामन्त्रणा या तु विज्ञेया स प्ररोचना .. २९..
अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्याश्रावणविधिक्रियाम् .
बहिर्गीतविधौ सम्यगुत्पत्तिं कारणं तथा .. ३०..
चित्रदक्षिणवृतौ तु सप्तरूपे प्रवर्तिते .
सोपोहने सनिर्गीते देवस्तुत्यभिनन्दिते .. ३१..
नारदाद्यैस्तु गन्धर्वैः सभायां देवदानवाः .
निर्गीतं श्राविताः सम्यग्लयतालसमन्वितम् .. ३२..
तच्छ्रुत्वा तु सुखं गानं देवस्तुत्यभिनन्दितम्
अभवन्क्षुभिताः सर्वे मात्सर्याद्दैत्यराक्षसाः .. ३३..
सम्प्रधार्य च तेऽन्योन्यमित्यवोचन्नवस्थिताः .
निर्गीतं तु सवादित्रमिदं गृह्णीमहे वयम् ..३४..
सप्तरूपेण सन्तुष्टा देवाः कर्मानुकीर्तनात् .
वयं गृह्णीम निर्गीतं तुष्यामोऽत्रैव सर्वदा .. ३५..
ते तत्र तुष्टा दैत्यास्तु साधयन्ति पुनः पुनः .
रुष्टाश्चापि ततो देवाः प्रत्यभाषन्त नारदम् .. ३६..
एते तुष्यन्ति निर्गीते दानवा सह राक्षसैः .
प्रणश्यतु प्रयोगोऽयं कथं वा मन्यते भवान् .. ३७..
देवानां वचनं श्रुत्वा नारदो वाक्यमब्रवीत् .
धातुवाद्याश्रयकृतं निर्गीतं मा प्रणश्यतु .. ३८..
किन्तूपोहनसंयुक्तं धातुवाद्यविभूषितम् .
भविष्यतीदं निर्गीतं सप्तरूपविधानतः .. ३९..
निर्गीतेनावबद्धाश्च दैत्यदानवराक्षसाः .
न क्षोभं न विघातं च करिष्यन्तीह तोषिताः .. ४०..
एवं निर्गीतमेतत्तु दैत्यानां स्पर्धया द्विजाः .
देवानां बहुमानेन बहिर्गीतमिति स्मृतम् .. ४१..
धातुभिश्चित्रवीणायां गुरुलघ्वक्षरान्वितम् .
वर्णालङ्कारसंयुक्तं प्रयोक्तव्यं बुधैरथ.. ४२..
निर्गीतं गेयते यस्मादपदं वर्णयोजनात् .
असूयया च देवानां बहिर्गीतमिदं स्मृतम् ..४३..
निर्गीतं यन्मया प्रोक्तं सप्तरूपसमन्वितम् .
उत्थापनादिकं यच्च तस्य कारणमुच्यते .. ४४..
आश्रावणायां युक्तायां दैत्यास्तुष्यन्ति नित्यशः .
वक्त्रपाणौ कृते चैव नित्यं तुष्यन्ति दानवाः .. ४५..
परिघट्टनया तुष्टा युक्तायां राक्षसां गणाः .
सङ्घोटनक्रियायां च तुष्यन्त्यपि च गुह्यकाः .. ४६..
मार्गासारितमासाद्य तुष्टा यक्षा भवन्ति हि .
गीतकेषु प्रयुक्तेषु देवास्तुष्यन्ति नित्यशः ..४७..
वर्धमाने प्रयुक्ते तु रुद्रस्तुष्यति सानुगः .
तथा चोत्थापने युक्ते ब्रह्मा तुष्टो भवेदिह .. ४८..
तुष्यन्ति लोकपालाश्च प्रयुक्ते परिवर्तने .
नान्दीप्रयोगेऽथ कृते प्रीतो भवति चन्द्रमाः .. ४९..
युक्तायामवकृष्टायां प्रीता नागा भवन्ति हि .
तथा शुष्कावकृष्टायां प्रीतः पितृगणो भवेत् ..५०..
रङ्गद्वारे प्रयुक्ते तु विष्णुः प्रीतो भवेदिह .
जर्जरस्य प्रयोगे तु तुष्टा विघ्नविनायकाः .. ५१..
तथा चार्या प्रयुक्तायामुमा तुष्टा भवेदिह .
महाचार्या प्रयुक्तायां तुष्टो भूतगणो भवेत् .. ५२..
आश्रावणादिचार्यन्तमेतद्दैवतपूजनम् .
पूर्वरङ्गे मया ख्यातं तथा चाङ्गविकल्पनम् .. ५३..
देवस्तुष्यन्ति यो येन यस्य यन्मनसः प्रियम् .
तत्तथा पूर्वरङ्गे तु मया प्रोकं द्विजोत्तमाः .. ५४..
सर्वदैवतपूजार्हं सर्वदैवतपूजनम् .
धन्यं यशस्यमायुष्यं पूर्वरङ्गप्रवर्तनम् ..५५..
दैत्यदानवतुष्ट्यर्थं सर्वेषां च दिवौकसाम् .
निर्गीतानि सगीतानि पूर्वरङ्गकृतानि तु .. ५६..
[या विद्या यानि शिल्पानि या गतिर्यश्च चेष्टितम् .
लोकालोकस्य जगतस्तदस्मिन्नाटकाश्रये .. ]
निर्गीतानां सगीतानां वर्धमानस्य चैव हि .
ध्रुवाविधाने वक्ष्यामि लक्षणं कर्म चैव हि .. ५७..
प्रयुज्य गीतकविधिं वर्धमानमथापि च .
गीतकान्ते ततश्चापि कार्या ह्युत्थापनी ध्रुवा .. ५८..
अदौ द्वे च चतुर्थं चाप्यष्टमैकादशे तथा .
गुर्वक्षराणि जानीयत्पादे ह्येकादशे तथा .. ५९..
चतुष्पदा भवेत्सा तु चतुरश्रा तथैव च .
चतुर्भिस्सन्निपातैश्च त्रिलया त्रियतिस्तथा .. ६०..
परिवर्ताश्च चत्वारः पाणयस्त्रय एव च .
जात्या चैव हि विश्लोका तां च तालेन योजयेत् .. ६१..
शम्या तु द्विकला कार्या तलो द्विकल एव च .
पुनश्चैककला शम्या सन्निपातः कलात्रयम् .. ६२..
एवमष्टकलः कार्यः सन्निपातो विअचक्षणैः .
चत्वारः सन्निपाताश्च परिवर्तः स उच्यते .. ६३..
पूर्वं स्थितलयः कार्यः परिवर्तो विचक्षणैः .
तृतीये सन्निपाते तु तस्या भाण्डग्रहो भवेत् .. ६४..
एकस्मिन्परिवर्ते तु गते प्राप्ते द्वितीयके .
कार्यं मध्यलये तज्ज्ञैः सूत्रधारप्रवेशनम् .. ६५..
पुष्पाञ्जलिं समादाय रक्षामङ्गलसंस्कृताः .
शुद्धवस्त्राः सुमनसस्तथा चाद्भुतदृष्टयः .. ६६..
स्थानन्तु वैष्णवं कृत्वा सौष्ठवाङ्गपुरस्कृतम् .
दीक्षिताः शुचयश्चैव प्रविशेयुः समं त्रयः .. ६७..
भृङ्गारजर्जरधरौ भवेतां पारिपार्श्विकौ .
मध्ये तु सूत्रभृत्ताभ्यां वृत्तः पञ्चपदीं व्रजेत् .. ६८..
पदानि पञ्च गच्छेयुर्ब्रह्मणो यजनेच्छया .
पदानाञ्चापि विक्षेपं व्याख्यास्याम्यनुपूर्वशः .. ६९..
त्रितालान्तरविष्कम्भमुत्क्षिपेच्चरणं शनैः
पार्श्वोत्थानोत्थितं चैव तन्मध्ये पातयेत्पुनः .. ७०..
एवं पञ्चपदीं गत्वा सूत्रधारः सहेतरः .
सूचीं वामपदे दद्याद्विक्षेपं दक्षिणेन च .. ७१..
पुष्पाञ्जल्यपवर्गश्च कार्यो ब्राह्मेऽथ मण्डले .
रङ्गपीठस्य मध्ये तु स्वयं ब्रह्मा प्रतिष्ठितः .. ७२..
ततः सललितैर्हस्तैरभिवन्द्य पितामहम् .
अभिवादानि कार्याणि त्रीणि हस्तेन भूतले .. ७३..
कालप्रकर्षहेतोश्च पादानां प्रविभागतः .
सूत्रधारप्रवेशाद्यो वन्दनाभिनयान्तकः .. ७४..
द्वितीयः परिवर्तस्तु कार्यो मध्यलयाश्रितः .
ततः परं तृतीये तु मण्डलस्य प्रदक्षिणम् ..७५..
भवेदाचमनं चैव जर्जरग्रहणं तथा .
उत्थाय मण्डलात्तूर्णं दक्षिणं पादमुद्धरेत् ..७६..
वेधं तेनैव कुर्वीत विक्षेपं वामकेन च .
पुनश्च दक्षिणं पादं पार्श्वसंस्थं समुद्धरेत् .. ७७..
ततश्च वामवेधस्तु विक्षेपो दक्षिणस्य च .
इत्यनेन विधानेन सम्यक्कृत्वा प्रदिक्षणम् .. ७८..
भृङ्गारभृतमाहूय शौचं चापि समाचरेत् .
यथान्यायं तु कर्तव्या तेन ह्याचमनक्रिया .. ७९..
आत्मप्रोक्षणमेवाद्भिः कर्तव्यं तु यथाक्रमम् .
प्रयत्नकृतशौचेन सूत्रधारेण यत्नतः .. ८०..
सन्निपातसमं ग्राह्यो जर्जरो विघ्नजर्जरः .
प्रदक्षिणाद्यो विज्ञेयो जर्जरग्रहणान्तकः ..८१..
तृतीयः परिवर्तस्तु विज्ञेयो वै द्रुते लये .
गृहीत्वा जर्जरं त्वष्टौ कला जप्यं प्रयोजयेत् .. ८२..
वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणस्य च .
ततः पञ्चपदीं चैव गच्छेत्तु कुतपोन्मुखः .. ८३..
वामवेधस्तु तत्रापि विक्षेपो दक्षिणस्य तु .
जर्जरग्रहणाद्योऽयं कुतपाभिमुखान्तकः .. ८४..
चतुर्थः परिवर्तस्तु कार्यो द्रुतलये पुनः .
करपादनिपातास्तु भव्न्त्यत्र तु षोडश .. ८५..
त्र्यश्रे द्वादश पातास्तु भवन्ति करपादयोः .
वन्दनान्यथ कार्याणि त्रीणि हस्तेन भूतले .. ८६..
आत्मप्रोक्षणमद्भिश्च त्र्यश्रे नैव विधीयते .
एवमुत्थापनं कार्यं ततस्तु परिवर्तनम् .. ८७..
चतुरश्रं लये मध्ये सन्निपातैरथाष्टभिः .
यस्या लघूनि सर्वाणि केवलं नैधनं गुरु .. ८८..
भवेदतिजगत्यान्तु सा ध्रुवा परिवर्तनी .
वार्तिकेन तु मार्गेण वाद्येनानुगतेन च .. ८९..
ललितैः पादविन्यासैर्वन्द्या देवा यथादिशम् .
द्विकलं पाअदपतनं पादचार्या गतं भवेत् . ९०..
वामपादेन वेधस्तु कर्तव्यो नृत्तयोक्तृभिः .
द्वितालान्तरविष्कम्भो विक्षेपो दक्षिणस्य च .. ९१..
ततः पञ्चपदीं गच्छेदतिक्रान्तैः पदरथ .
ततोऽभिवादनं कुर्याद्देवतानां यथादिशम् ..९२..
वन्देत प्रथमं पूर्वां दिशं शक्राधिदैवताम् .
द्वितीयां दक्षिणामाशां वन्देत यमदेवताम् .. ९३..
वन्देत पश्चिमामाशां ततो वरुणदैवताम् .
चतुर्थीमुत्तरामाशां वन्देत धनदाश्रयाम् .. ९४..
दिशां तु वन्दनं कृत्वा वामवेधं प्रयोजयेत् .
दक्षिणेन च कर्तव्यं विक्षेपपरिवर्तनम् ..९५..
प्राङ्ग्मुखस्तु ततः कुर्यात्पुरुषस्त्रीनपुंसकैः .
त्रिपद्या सूत्रभृद्रुद्रब्रह्मोपेन्द्राभिवादनम् .. ९६..
दक्षिणं तु पदं पुंसो वामं स्त्रीणां प्रकीर्तितम् .
पुनर्दक्षिणमेव स्यान्नात्युत्क्षिप्तं नपुंसकम् .. ९७..
वन्देत पौरुषेणेशं स्त्रीपदेन जनार्दनम् .
नपुंसक्पदेनापि तथैवाम्बुजसम्भवम् .. ९८..
परिवर्तनमेवं स्यात्तस्यान्ते प्रविशेत्ततः .
चतुर्थकारः पुष्पाणि प्रगृह्य विधिपूर्वकम् .. ९९..
यथावत्तेन कर्तव्यं पूजनं जर्जरस्य तु .
कुतपस्य च सर्वस्य सूत्रधारस्य चैव हि .. १००..
तस्य भाण्डसमः कार्यस्तज्ज्ञैर्गतिपरिक्रमः .
न तत्र गानं कर्तव्यं तत्र स्तोभक्रिया भवेत् .. १०१..
चतुर्थकारः पूजां तु स कृत्वान्तर्हितो भवेत् .
ततो गेयावकृष्टा तु चतुरश्रा स्थिता ध्रुवा .. १०२..
गुरुप्राया तु सा कार्या तथा चैवावपाणिका .
स्थायिवर्णाश्रयोपेता कलाष्टकविनिर्मिता .. १०३..
[चतुर्थं पञ्चमं चैव सप्तमं चाष्टमं तथा .
लघूनि पादे पङ्क्त्यान्तु सावकृष्टा ध्रुवा स्मृता .. ]
सूत्रधारः पठेत्तत्र मध्यमं स्वरमाश्रितः .
नान्दीं पदैर्द्वादशभिरष्टभिर्वाऽप्यलङ्कृताम् .. १०४..
नमोऽस्तु सर्वदेवेभ्यो द्विजातिभ्यः शुभं तथा .
जितं सोमेन वै राज्ञा शिवं गोब्राह्मणाय च .. १०५..
ब्रह्मोत्तरं तथैवास्तु हता ब्रह्मद्विषस्तथा .
प्रशास्त्विमां महाराजः पृथिवीं च ससागराम् .. १०६..
राष्ट्रं प्रवर्धतां चैव रङ्गस्याशा समृद्ध्यतु .
प्रेक्षाकर्तुर्महान्धर्मो भवतु ब्रह्मभाषितः .. १०७..
काव्यकर्तुर्यशश्चास्तु धर्मश्चापि प्रवर्धताम् .
इज्यया चानया नित्यं प्रीयन्तां देवता इति .. १०८..
नान्दीपदान्तरेष्वेषु ह्येवमार्येति नित्यशः .
वदेतां सम्यगुक्ताभिर्वाग्भिस्तौ पारिपार्श्विकौ .. १०९..
एवं नान्दी विधातव्या यथावल्लक्षणान्विता .
ततश्शुष्कावकृष्टा स्याज्जर्जरश्लोकदर्शिका .. ११०..
नवं गुर्वाक्षराण्यादौ षड्लघूनि गुरुत्रयम् .
शुष्कावकृष्टा तु भवेत्कला ह्यष्टौ प्रमाणतः .. १११..
यथा -
दिग्ले दिग्ले दिग्ले दिग्ले जम्बुकपलितकते तेचाम् .
कृत्वा शुष्कावकृष्टां तु यथावद्द्विजसत्तमाः .. ११२..
ततः श्लोकं पठेदेकं गम्भीरस्वरसंयुतम् .
देवस्तोत्रं पुरस्कृत्य यस्य पूजा प्रवर्तते .. ११३..
राज्ञो वा यत्र भक्तिः स्यादथ वा ब्रह्मणस्स्तवम् .
गदित्वा जर्जरश्लोकं रङ्गद्वारे च यत्स्मृतम् .. ११४..
पठेदन्यं पुनः श्लोकं जर्जरस्य विनाशनम् .
जर्जरं नमयित्वा तु ततश्चारीं प्रयोजयेत् .. ११५..
पारिपार्श्विकयोश्च स्यात्पश्चिमेनापसर्पणम् .
अङ्किता चात्र कर्तव्या ध्रुवा मध्यलयान्विता .. ११६..
चतुर्भिः सन्निपातैश्च चतुरश्रा प्रमाणतः .
आद्यमन्त्यं चतुर्थं च पञ्चमं च तथा गुरु .. ११७..
यस्यां ह्रस्वानि शेषाणि सा ज्ञेया त्वङ्किता बुधैः .
अस्याः प्रयोगं वक्ष्यामि यथा पूर्वं महेश्वरः .. ११८..
सहोमया क्रीडितवान्नानाभावविचेष्टतैः .
कृत्वाऽवहित्थं स्थानं तु वामं चाधोमुखं भुजम् .. ११९..
चतुरश्रमुरः कार्यमञ्चितश्चापि मस्तकः .
नाभिप्रदेशे विन्यस्य जर्जरं च तुलाधृतम् .. १२०..
वामपल्लवहस्तेन पादैस्तालान्तरोत्थितैः .
गच्छेत्पञ्चपदीं चैव सविलासाङ्गचेष्टितैः .. १२१..
वामवेधस्तु कर्तव्यो विक्षेपो दक्षिणस्य च .
शृङ्गाररससंयुक्तां पठेदार्यां विचक्षणः .. १२२..
चारीश्लोकं गदित्वा तु कृत्वा च परिवर्तनम् .
तैरेव च पदः कार्यं पश्चिमेनापसर्पणम् .. १२३..
पारिपार्श्विकहस्ते तु न्यस्य जर्जरमुत्तमम् .
महाचारीं ततश्चैव प्रयुञ्जीत यथाविधि .. १२४..
चतुरश्रा ध्रुवा तत्र तथा द्रुतलयान्विता .
चतुर्भिस्सन्निपातैश्च कला ह्यष्टौ प्रमाणतः .. १२५..
आद्यं चतुर्थमन्त्यं च सप्तमं दशमं गुरु .
लघु शेषं ध्रुवापादे चतुर्विंशतिके भवेत् .. १२६..
(यथा-)
पादतलाहतिपातितशैलं
क्षोभितभूतसमग्रसमुद्रम् .
ताण्डवनृत्यमिदं प्रलयान्ते
पातु जगत्सुखदायि हरस्य .. १२७..
भाण्डोन्मुखेन कर्तव्यं पादविक्षेपणं ततः .
सूचीं कृत्वा पुनः कुर्याद्विक्षेपपरिवर्तनम् .. १२८..
अतिक्रान्तैः सललितैः पादैर्द्रुतलयान्वितैः .
त्रितालान्तरमुत्क्षेपैर्गच्छेत्पञ्चपदीं ततः .. १२९..
तत्रापि वामवेधस्तु विक्षेपो दक्षिणस्य च .
तैरेव च पदैः कार्यं प्राङ्मुखेनापसर्पणम् .. १३०..
पुनः पदानि त्रीण्येव गच्छेत्प्राङ्मुख एव तु .
ततश्च वामवेधः स्याद्विक्षेपो दक्षिणस्य च .. १३१..
ततो रौद्ररसं श्लोकं पादसंहरणं पठेत् .
तस्यान्ते तु त्रिपद्याथ व्याहरेत्पारिपार्श्विकौ .. १३२..
तयोरागमने कार्यं गानं नर्कुटकं बुधैः .
तथा च भारतीभेदे त्रिगतं सम्प्रयोजयेत् .. १३३..
विदूषकस्त्वेकपदां सुत्रधारस्मितावहाम् .
असम्बद्धकथाप्रायां कुर्यात्कथनिका ततः .. १३४..
(वितण्डां गण्डसंयुक्तां तालिकाञ्च प्रयोजयेत् .
कस्तिष्ठति जितं केनेत्यादिकाव्यप्ररूपिणीम् ..
पारिपार्श्वकसञ्जल्पो विदूषकविरूपितः .
स्थापितः सूत्रधारेण त्रिगतं सम्प्रयुज्यते ..)
प्ररोचना च कर्तव्या सिद्धेनोपनिमत्रणम् .
रङ्गसिद्धौ पुनः कार्यं काव्यवस्तुनिरूपणम् .. १३५..
सर्वमेव विधिं कृत्वा सूचीवेधकृतैरथ .
पादैरनाविद्धगतैर्निष्क्रामेयुः समं त्रयः .. १३६..
एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो यथाविधि .
चतुरश्रो द्विजश्रेष्ठास्त्र्यश्रं चापि निबोधत .. १३७..
अयमेव प्रयोगः स्यादङ्गान्येतानि चैव हि .
तालप्रमाणं संक्षिप्तं केवलं तु विशेषकृत् .. १३८..
शम्या तु द्विकला कार्या तालो ह्येककलस्तथा .
पुनश्चैककला शम्या सन्निपातः कलाद्वयम् .. १३९..
अनेन हि प्रमाणेन कलाताललयान्वितः .
कर्तव्यः पूर्वरङ्गस्तु त्र्यश्रोऽप्युत्थापनादिकः .. १४०..
आद्यं चतुर्थं दशममष्टमं नैधनं गुरु .
यस्यास्तु जागते पादे सा त्र्यश्रोत्थापिनी ध्रुवा .. १४१..
वाद्यं गतिप्रचारश्च ध्रुवा तालस्तथैव च .
संक्षिप्तान्येव कार्याणि त्र्यश्रे नृत्तप्रवेदिभिः .. १४२..
वाद्यगीतप्रमाणेन कुर्यादङ्गविचेष्टितम् .
विस्तीर्णमथ संक्षिप्तं द्विप्रमाणविनिर्मितम् .. १४३..
हस्तपादप्रचारस्तु द्विकलः परिकीर्तितः .
चतुरश्रे परिक्रान्ते पाताः स्युः षोडशैव तु .. १४४..
त्र्यश्रे द्वादश पातास्तु भवन्ति करपादयोः .
एतत्प्रमाणं विज्ञेयमुभयोः पूर्वरङ्गयोः .. १४५..
केवलं परिवर्ते तु गमने त्रिपदी भवेत् .
दिग्वन्दने पञ्चपदी चतुरश्रे विधीयते .. १४६..
आचार्यबुद्ध्या कर्तव्यस्त्र्यश्रस्तालप्रमाणतः .
तस्मान्न लक्षणं प्रोक्तं पुनरुक्तं भवेद्यतः .. १४७..
एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो द्विजोत्तमाः .
त्र्यश्रश्च चतुरश्रश्च शुद्धो भारत्युपाश्रयः .. १४८..
एवं तावदयं शुद्धः पूर्वरङ्गो मयोदितः .
चित्रत्वमस्य वक्ष्यामि यथाकार्यं प्रयोक्तृभिः .. १४९..
वृत्ते ह्युत्थापने विप्राः कृते च परिवर्तने .
चतुर्थकारदत्ताभिः सुमनोभिरलङ्कृते .. १५०..
उदात्तैर्गानैर्गन्धर्वैः परिगीते प्रमाणतः .
देवदुन्दुभयश्चैव निनदैयुर्भृशं यतः .. १५१..
सिद्धाः कुसुममालाभिर्विकिरेयुः समन्ततः .
अङ्गहारैश्च देव्यस्ता उपनृत्येयुरग्रतः .. १५२..
यस्ताण्डवविधिः प्रोक्तो नृते पिण्डीसमन्वितः .
रेचकैरङ्गहारैश्च न्यासोपन्याससंयुतः .. १५३..
नान्दीपदानां मध्ये तु एकैकस्मिन्पृथक्पृथक् .
प्रयोक्तव्यो बुधैः सम्यक्चित्रभावमभीप्सुभिः .. १५४..
एवं कृत्वा यथान्यायं शुद्धं चित्रं प्रयत्नतः .
ततःपरं प्रयुञ्जीत नाटकं लक्षणान्वितम् .. १५५..
ततस्त्वन्तर्हिताः सर्वा भवेयुर्दिव्ययोषितः .
निष्क्रान्तासु च सर्वासु नर्तकीषु ततः परम् .. १५६..
पूर्वरङ्गे प्रयोक्तव्यमङ्गजातमतःपरम् .
एवं शुद्धो भवेच्चित्रः पूर्वरङ्गो विधानतः .. १५७..
कार्यो नातिप्रसङ्गोऽत्र नृतागीतविधिं प्रति .
गीते वाद्ये च नृत्ते च प्रवृत्तेऽतिप्रसङ्गतः .. १५८..
खेदो भवेत्प्रयोक्तॄणां प्रेक्षकाणां तथैव च .
खिन्नानां रसभावेषु स्पष्टता नोपजायते .. १५९..
ततः शेषप्रयोगस्तु न रागजनको भवेत् .
(लक्षनेन विना बाह्यलक्षणाद्विस्तृतं भवेत् ..
लोकशास्त्रानुसारेण तस्मान्नाट्यं प्रवर्तते .. )
त्र्यश्रं वा चतुरश्रं वा शुद्धं चित्रमथापि वा .. १६०..
प्रयुज्य रङ्गान्निष्क्रामेत्सूत्रधारः सहानुगः .
(देवपार्थिवरङ्गानामाशीर्वचनसंयुताम् ..
कवेर्नामगुणोपेतां वस्तूपक्षेपरूपिकाम् .
लघुवर्णपदोपेतां वृत्तैश्चित्रैरलङ्कृताम् ..
अन्तर्यवनिकासंस्थः कुर्यादाश्रावणां ततः .
आश्रावनावसाने च नान्दीं कृत्वा स सूत्रधृत् ..
पुनः प्रविश्य रङ्गं तु कुर्यात्प्रस्तावनां ततः .)
प्रयुज्य विधिनैवं तु पूर्वर~गं प्रयोगतः .. १६१..
स्थापकः प्रविशेत्तत्र सूत्रधारगुणाकृतिः .
स्थानं तु वैष्णवं कृत्वा सौष्ठवाञ्गपुरस्कृतम् .. १६२..
प्रविश्य रङ्गं तैरेव सूत्रधारपदैर्व्रजेत् .
श्थापक्स्य प्रवेशे तु कर्तव्यऽर्थानुगा ध्रुवा .. १६३..
त्र्यश्रा वा चतुरश्रा वा तज्ज्ञैर्मध्यलयान्विता .
कुर्यादनन्तरं चारीं देवरह्मणशंसिनीम् .. १६४..
सुवाक्यमधुरैः श्लोकेर्नानाभसवरसान्वितैः .
प्रसाद्य रङ्गं विधिवत्कवेर्नाम च कीर्तयेत् .. १६५..
प्रस्तवाअ. ततः कुर्यात्काव्यप्रख्यापनाश्रयाम् .
उद्धात्यकादि कर्तव्यं काव्योपक्षेपणाश्र्यम् ..१६६..
दिव्ये दिव्याश्रयो भूत्वा मानुषे मानुषाश्रयः .
दिव्यमानुषसंयोगे दिव्यो वा मानुषोऽपि वा .. १६७..
मुखबीजानुसदॄशं नानामार्गसमाश्रयम् .
आआविधैरुपक्षेपैः काव्योपक्षेपणं भवेत् ..१६८..
प्रस्ताव्यैवं तु निष्क्रामेत्काव्यप्रस्तावकस्ततः .
एवमेष प्रयोक्तव्यः पूर्वरङ्गो यथाविधि .. १६९..
य इमं पूर्वरङ्गं तु विधिनैव प्रयोजयेत् .
नाशुभं प्राप्नुयात्किञ्चित्स्वर्गलोकं च गच्छति .. १७०..
यश्चापि विधिमुत्सृज्य यथेष्टं सम्प्रयोजयेत् .
प्राप्नोत्यपचयं घोरं तिर्यग्ग्योनिं च गच्छति .. १७१..
न तथाऽग्निः प्रदहति प्रभञ्जनसमीरतः .
यथा ह्यप्रयोगस्तु प्रयुक्तो दहति क्षणात् .. १७२..
इत्येवावन्तिपाञ्चालदाक्षिणात्यौढ्रमागधैः .
कर्तव्य पूर्वरङ्गस्तु द्विप्रमाणविनिर्मितः .. १७३..
एष वः कथितो विप्राः पूर्वरङ्गाश्रितो विधिः .
भूयः किं कथ्यतां सम्यङ्नाट्यवेदविधिं प्रति .. १७४..
इति भारतीये नाट्यशास्त्रे पूर्वरङ्गप्रयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः .
Encoded by Padmakar Dadegaonkar dpadmakar@hotmail.com
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें