नाट्यशास्त्र चतुर्थ अध्याय

.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय ४  ..
       .. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्

अथ चतुर्थोऽध्यायः  .

एवं तु पूजनं कृत्वा मया प्रोक्तः पितामहः .
आज्ञापय प्रभो क्षिप्रं कः प्रयोगः प्रयुज्यताम् .. १..
ततोऽस्म्युक्तो भगवता योजयामृतमन्थनम् .
एतदुत्साहजननं सुरप्रीतिकरं तथा .. २..
योऽयं समवकारस्तु धर्मकामार्थसाधकः .
मया प्राग्ग्रथितो विद्वन्स प्रयोगः प्रयुज्यताम् .. ३..
तस्मिन्समवकारे तु प्रयुक्ते देवदानवाः .
हृष्टाः समभवन्सर्वे कर्मभावानुदर्शनात् .. ४..
कस्यचित्वथ कालस्य मामाहाम्बुजसम्भवः
नाट्यं सन्दर्शयामोऽद्य त्रिनेत्राय महात्मने .. ५..
ततः सार्धं सुरैर्गत्वा वृषभाङ्कनिवेशनम् .
समभ्यर्च्य शिवं पश्चादुवाचेदं पितामहः .. ६..
मया समवाकरस्तु योऽयं सृष्टः सुरोत्तम .
श्रवणे दर्शने चास्य प्रसादं कर्तुमर्हसि .. ७..
पश्याम इति देवेशो द्रुहिणं वाक्यमब्रवीत् .
ततो मामाह भगवान् सज्जो भव महामते .. ८..
ततो हिमवतः पृष्ठे नानानागसमाकुले .
बहुभूतगणाकीर्णे  रम्यकन्दरनिर्ज़्हरे .. ९..
पूर्वरङ्गः कृतः पूर्वं तत्रायं द्विजसत्तमाः .
तथा त्रिपुरदाहश्च डिमसंज्ञः प्रयोजितः .. १०..
ततो भूतगणा हृष्टाः कर्नभावानुकीर्तनात् .
महादेवश्च सुप्रीतः पितामहमथाब्रवीत् .. ११..
अहो नाट्यमिदं सम्यक् त्वया सृष्टं महामते .
यशस्यं च शुभार्थं च पुण्यं बुद्धिविवर्धनम् .. १२..
मयापीदं स्मृतं नृत्यं सन्ध्याकालेषु नृत्यता .
नानाकरणसंयुक्तैरङ्गहारैर्विभूषितम् .. १३..
पूर्वरङ्गविधावस्मिंस्त्वया सम्यक्प्रयोज्यताम् .
वर्धमानकयोगेषु गीतेष्वासारितेषु च .. १४..
महागीतेषु चैवार्थान्सम्यगेवाभिनेष्यसि .
यश्चायं पूर्वरङ्गस्तु त्वया शुद्धः प्रयोजितः .. १५..
एभिर्विमिश्रितश्चायं चित्रो नाम भविष्यति  .
श्रुत्वा महेश्वरवचः प्रत्युक्तस्तु स्वयंभुवा .. १६..
प्रयोगमङ्गहाराणामाचक्ष्व सुरसत्तम  .
ततस्तण्डुं समाहूय प्रोक्तवान् भुवनेश्वरः .. १७..
प्रयोगमङ्गहाराणामाचक्ष्व भरताय वै .
ततो ये तण्डुना प्रोक्तास्त्वङ्गहारा महात्मना.. १८..
तान्वः करणसंयुक्तान्व्याख्यास्यामि सरेचकान् .
स्थिरहस्तोऽङ्गहारस्तु तथा पर्यस्तकः स्मृतः .. १९..
सूचिविद्धस्तथा चैव ह्यपविद्धस्तथैव च .
आक्षिप्तकोऽथ विज्ञेयस्तथा चोद्धट्टितः स्मृतः .. २०..
विष्कम्भश्चैव सम्प्रोक्तस्तथा चैवापराजितः .
विष्कम्भापसृतश्चैअव मत्ताक्रीडस्तथैव च .. २१..
स्वस्तिको रेचितश्चैव पार्श्वस्वस्तिक एव च .
वृश्चिकापसृतः प्रोक्तो भ्रमरश्च तथापरः .. २२..
मत्तस्खलितकश्चैव मदाद्विलसितस्तथा .
गतिमण्डलको ज्ञेयः परिच्छिन्नस्तथैव च .. २३..
परिवृत्तचितोऽथ स्यात्तथा वैशाखरेचितः .
परावृत्तोऽथ विज्ञेयस्तथा चैवाप्यलातकः .. २४..
पार्श्वच्छेदोऽथ सम्प्रोक्तो विद्युद्भ्रान्तस्तथैव च  .
ऊरूद्वृत्तस्तथा चैव स्यादालीढस्तथैव च .. २५..
रेचितश्चापि विज्ञेयस्तथैवाच्छुरितः स्मृतः .
आक्षिप्तरेचितश्चैव सम्भ्रान्तश्च तथापरः .. २६..
अपसर्पस्तु विज्ञेयस्तथा चार्धनिकुट्टकः .
द्वात्रिंशदेते सम्प्रोक्ता अङ्गहारास्तु नामतः .. २७..
एतेषां तु प्रवक्ष्यामि प्रयोगं करणाश्रयम् .
हस्तपादप्रचारश्च यथा योज्यः प्रयोक्तृभिः .. २८..
अङ्गहारेषु वक्ष्यामि करणेषु च वै द्विजाः .
सर्वेषामङ्गहाराणां निष्पत्तिः करणैर्यतः .. २९..
तान्यतः सम्प्रवक्ष्यामि नामतः कर्मतस्तथा .
हस्तपादसमायोगो नृत्यस्य करणं भवेत् .. ३०..
द्वे नृत्तकरणे चैव भवतो नृत्तमातृका .
द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिर्वाप्यङ्गहारस्तु मातृभिः .. ३१..
त्रिभिः कलापकं चैव चतुर्भिः षण्डकं भवेत् .
पञ्चैव करणानि स्युः सङ्घातक  इति स्मृतः .. ३२..
षड्भिर्वा सप्तभिर्वापि अष्टभिर्नवभिस्तथा .
करणैरिह संयुक्ता अङ्गहाराः प्रकीर्ताः .. ३३..
एतेषामेव वक्ष्यामि हस्तपादविकल्पनम् .
तलपुष्पपुटं पूर्वं वर्तितं वलितोरु च .. ३४..
अपविद्धं समनखं लीनं स्वस्तिकरेचितम् .
मण्डलस्वस्तिकं चैव निकुट्टकमथापि च .. ३५..
तथैवार्धनिकुट्टं च कटिच्छिन्नं तथैव च .
अर्धरेचितकं चैव वक्षःस्वस्तिकमेव च .. ३६..
उन्मत्तं स्वस्तिकं चैव पृष्ठस्वस्तिकमेव च .
दिक्स्वस्तिकमलातं च तथैव च कटीसमम् .. ३७..
आक्षिप्तरेचितं चैव विक्षिप्ताक्षिप्तकं तथा .
अर्धस्वस्तिकमुद्दिष्टमञ्चितं च तथापरम् .. ३८..
भुजङ्गत्रासितं प्रोक्तमूर्ध्वजानु तथैव च .
निकुञ्चितं च मत्तल्लि त्वर्धमत्तल्लि चैव हि .. ३९..
स्याद्रेचकनिक्कुट्टं च तथा पादापविद्धकम् .
वलितं घूर्णितं चैव ललितं च तथापरम् ..  ४०..
दण्डपक्षं तथा चैव भुजङ्गत्रस्तरेचितम् .
नूपुरं चैव सम्प्रोक्तं तथा वैशाखरेचितम् .. ४१..
भ्रमरं चतुरं चैव भुजङ्गाञ्चितमेव च .
दण्डरेचितकं चैव तथा वृश्चिककुट्टितम् ..४२..
कटिभ्रान्तं तथा चैव लतावृश्चिकमेव च .
छिन्नं च करणं प्रोक्तं तथा वृश्चिकरेचितम् .. ४३..
वृश्चिकं व्यंसितं चैव तथा पार्श्वनिकुट्टकम्  .
ललाटतिलकं क्रान्तं कुञ्चितं चक्रमण्डलम् .. ४४..
उरोमण्डलमाक्षिप्तं तथा तलविलासितम् .
अर्गलं चाथ विक्षिप्तमावृत्तं दोलपादकम् .. ४५..
विवृत्तं  विनिवृत्तं च पार्श्वक्रान्तं निशुम्भितम् .
विद्युत्भ्रान्तमतिक्रान्तं विवर्तितकमेव च .. ४६..
गजक्रीडितकं चैव तलसंस्फोटितं तथा .
गरुडप्लुतकं चैव गण्डसूचि तथापरम् .. ४७..
परिवृत्तं समुद्दिष्टं पार्श्वजानु तथैव च .
गृध्रावलीनकं चैव सन्नतं सूच्यथापि च .. ४८..
अर्धसूचीति करणं सूचिविद्धं तथैव च .
अपक्रान्तं च सम्प्रोक्तं मयूरललितं तथा .. ४९..
सर्पितं दण्डपादं च हरिणप्लुतमेव च .
प्रेङ्खोलितं नितम्बं च स्खलितं करिहस्तकम् .. ५०..
प्रसर्पितकमुद्दिष्टं सिंहविक्रीडतं तथा .
सिंहाकर्षितमुद्वृत्तं तथोपसृतमेव च .. ५१..
तलसंघट्टितं चैव जनितं चावहित्थकम् .
निवेशमेलकाक्रीडमूरूद्वृत्तं तथैव च .. ५२..
मदस्खलितकं चैव विष्णुक्रान्तमथापि च .
सम्भ्रान्तमथ विष्कम्भमुद्घट्टितमथापि च .. ५३..
वृषभक्रीडितं चैव लोलितं च तथापरम् .
नागापसर्पितं चैव शकटास्यं तथैव च .. ५४..
गङ्गावतरणं चैवेत्युक्तमष्टाधिकं शतम् .
अष्टोत्तरशतं ह्येतत्करणानां मयोदितम् .. ५५..
नृत्ये युद्धे नियुद्धे च तथ गतिपरिक्रमे .
गतिप्रचारे वक्ष्यामि युद्धचारीविकल्पनम् .. ५६..
यत्र तत्रापि संयोज्यमाचार्यैर्नाट्यशक्तिनः .
प्रायेण करणे कार्यो वामो वक्षःस्थितः करः .. ५७..
चरणस्यानुगश्चापि दक्षिणस्तु भवेत्करः .
हस्तपादप्रचारन्तु कटिपार्श्वोरुसंयुतम् .. ५८..
उरःपृष्ठोदरोपेतं वक्ष्यमाणं निबोधत .
यानि स्थानानि याश्चार्यो नृत्यहस्तास्तथैव च .. ५९..
सा मातृकेति विज्ञेया तद्योगात्करणं भवेत् .
कटी कर्णसमा यत्र कोर्परांसशिरस्तथा .. ६०..
समुन्नतमुरश्चैव सौष्ठवं नाम तद्भवेत् .
वामे पुष्पपुटः पार्श्वे पादोऽग्रतलसञ्चरः .. ६१..
तथा च सन्नतं पार्श्वं तलपुष्पपुटं भवेत् .
कुञ्चितौ मणिबन्धे तु व्यावृत्तपरिवर्तितौ .. ६२..
हस्तौ निपतितौ चोर्वोर्वर्तितं करणं तु तत् .
शुकतुण्डौ यदा हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ .. ६३..
उरू च वलितौ यस्मिन्वलितोरुकमुच्यते .
आवर्त्य शुकतुण्डाख्यमूरुपृष्ठे निपातयेत् .. ६४..
वामहतश्च वक्षःस्थोऽप्यपविद्धं तु तद्भवेत् .
श्लिष्टौ समनखौ पदौ करौ चापि प्रलिम्बितौ .. ६५..
देहः स्वाभाविको यत्र भवेत्समनखं तु तत् .
पताकाञ्जलि वक्षःस्थं प्रसारितशिरोधरम् .. ६६..
निहञ्चितांसकूटं च तल्लिनं करणं स्मृतम् .
स्वस्तिकौ रेचिताविद्धौ विश्लिष्टौ कटिसंश्रितौ .. ६७..
यत्र तत्करणं ज्ञेयं बुधैः स्वस्तिकरेचितम् .
स्वस्तिकौ तु करौ कृत्वा प्राङ्गमुखोर्ध्वतलौ समौ .. ६८..
तथा च मण्डलं स्थानं मण्डलस्वस्तिकं तु तत् .
निकुट्टितौ यदा हस्तौ स्वबाहुशिरसोऽन्तरे .. ६९..
पादौ निकुट्टितौ चैव ज्ञेयं तत्तु निकुट्टकम् .
अञ्चितौ बाहुशिरसि हस्तस्त्वभिमुखाङ्गुलिः .. ७०..
निकुञ्चितार्धयोगेन भवेदर्थनिकुट्टकम् .
पर्यायशः कटिश्छिन्ना बाह्वोः शिरसि पल्लवौ .. ७१..
पुनःपुनश्च करणं कटिच्छिनं तु तद्भवेत् .
अपविद्धकरः सूच्या पादश्चैव निकुट्टितः .. ७२..
संन्नतं यत्र पार्श्वं च तद्भवेअर्धरेचितम् .
स्वस्तिकौ चरणौ यत्र करौ वक्षसि रेचितौ .. ७३..
निकुञ्चितं तथा वक्षो वक्षस्स्वस्तिकमेव तत् .
आञ्चितेन तु पादेन रेचितौ तु करौ यदा .. ७४..
उन्मतं करणं तत्तु विज्ञेयं नृत्यकोविदैः .
हस्ताभ्यामथ पादाभ्यां भवतः स्वस्तिकौ यदा .. ७५..
तत्स्वस्तिकमिति प्रोक्तं करणं करणार्थिभिः .
विक्षिप्ताक्षिप्तबाहुभ्यां स्वस्तिकौ चरणौ यदा .. ७६..
अपक्रान्तार्धसूचिभ्यां तत्पृष्ठस्वस्तिकं भवेत् .
पार्श्वयोरग्रतश्चैव यत्र श्लिष्टः करो भवेत् .. ७७..
स्वस्तिकौ हस्तपादाभ्यां तद्दिक्स्वस्तिकमुच्यते .
अलातं चरणं कृत्वा व्यंसयेद्दक्षिणं करम् .. ७८..
ऊर्ध्वजानुक्रमं कुर्यादलातकमिति स्मृतम् .
स्वस्तिकापसृतः पादः करौ नाभिकटिस्थितौ .. ७९..
पार्श्वमुद्वाहितं चैव करणं तत्कटीसमम् .
हस्तौ हृदि भवेद्वामः सव्यश्चाक्षिप्तरेचितः ..८०..
रेचितश्चापविद्धश्च तत्स्यादाक्षिप्तरेचितम् .
विक्षिप्तं हस्तपादं च तसैवाक्षेपणं पुनः .. ८१..
यत्र तत्करणं ज्ञेयं विक्षिप्ताक्षिप्तप्तकं द्विजाः .
स्वस्तिकौ चरणौ कृत्वा करिहस्तं च दक्षिणम् .. ८२..
वक्षस्थाने तथा वाममर्धस्वस्तिकमादिशेत् .
व्यावृत्तपरिवृत्तस्तु स एव तु करो यदा .. ८३..
अञ्चितो नासिकाग्रे तु तदञ्चितमुदाहृतम् .
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य त्र्यश्रमूरुं विवर्तयेत् .. ८४..
कटिजानुविवर्ताच्च भुजङ्गत्रासितं भवेत् .
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जनुस्तनसमं न्यसेत् .. ८५..
प्रयोगवशगौ हस्तावूर्ध्वजानु प्रकीर्तितम् .
वृश्चिकं चरणं कृत्वा करं पार्श्वे निकुञ्चयेत् .. ८६..
नासाग्रे दक्षिणं चैव ज्ञेयं तत्तु निकुञ्चितम् .
वामदक्षिणपादाभ्यां घूर्णमानोपसर्पणैः ..८७..
उद्वेष्टितापविद्धैश्च हस्तैर्मत्तल्ल्युदाहृतम् .
स्स्खलितापसृतौ पादौ वामहस्तश्च रेचितः .. ८८..
सव्यहस्तः कटिस्थः स्यादर्धमत्तल्लि तत्स्मृतम् .
रेचितो दक्षिणो हस्तः पादः सव्यो निकुट्टितः .. ८९..
दोला चैव भवेद्वामस्तद्रेचितनिकुट्टितम् .
कार्यौ नाभितटे हस्तौ प्राङ्मुखौ खटकामुखौ .. ९०..
सूचीविद्धावपक्रान्तौ पादौ पादापविद्धके .
अपविद्धो भवेद्धस्तः सूचीपादस्तथैअव च .. ९१..
तथा त्रिकं विवृत्तं च वलितं नाम तद्भवेत् .
वर्तिताघूर्णितः सव्यो हस्तो वामश्च दोलितः .. ९२..
स्वस्तिकापसृतः पादः करणं घूर्णितं तु तत् .
करिहस्तो भवेद्वामो दक्षिणश्च विवर्तितः .. ९३..
बहुशः कुट्टितः पदो ज्ञेयं तल्ललितं बुधैः  .
ऊर्ध्वजानुं विधायाथ तस्योपरि लतां न्यसेत् .. ९४..
दण्ड्पक्षं तत्प्रोक्तं कर्णं नृत्यवेदिभिः .
भुजञ्गत्रासितं कृत्वा यत्रोभावपि रेचितौ .. ९५..
वामपार्श्वस्थ्तौ हस्तौ भुजङ्गत्रस्तरेचितम् .
त्रिकं सुवलितं कृत्वा लतारेचितकौ करौ .. ९६..
नूपुर्श्च तथा पादः करणे नूपुरे न्यसेत् .
रेचितौ हस्तपादौ च कटी ग्रीवा च रेचिता .. ९७..
वैशाखस्थानकेनैतद्भवेवैशाखरेचितम् .
आक्षिप्तः स्वस्तिकः पादः करौ चोद्वेष्टितौ तथा .. ९८..
त्रिकस्य वलनाच्चैव   ज्ञेयं भ्रमरकं तु तत् .
अञ्चितः स्यात्करो वामः सव्यश्चतुर एव तु .. ९९..
दक्षिणः कुट्टितः पादश्चतुरं तत्प्रकीर्तितम् .
भुजङ्गत्रासितः  पादो दक्षिणो रेचितः करः .. १००..
लताख्यश्च करो वामो भुजङ्गाञ्चितकं भवेत् .
विक्षिप्तं हस्तपादं तु समन्ताद्यत्र दण्डवत् .. १०१..
रेच्यते तद्धि करणं ज्ञेयं दण्डकरेचितम् .
वृश्चिकं चरणं कृत्वा द्वावप्यथ निकुट्टितौ .. १०२..
विधातव्यौ करौ तत्तु ज्ञेयं वृश्चिककुट्टितम् .
सूचिं कृत्वापविद्धं च दक्षिणं चरणं न्यसेत् .. १०३..
रेचिता च कटिर्यत्र कटिभ्रान्तं तदुच्यते .
अञ्चितः पृष्ठतः पादः कुञ्चितोर्ध्वतलाङ्गुलिः .. १०४..
लताख्यश्च करो वामस्तल्लतावृश्चिकं भवेत् .
अलपद्मः कटीदेशे छिन्ना पर्यायशः कटी .. १०५..
वैशाखस्थानकेनेह तच्छिन्नं करणं भवेत् .
वृश्चिकं चरणं कृत्वा स्वस्तिकौ च करवुभौ .. १०६..
रेचितौ विप्रकीर्णौ च करौ वृश्चिकरेचितम् .
बाहुशीर्षाञ्चितौ हस्तौ पादः पृष्ठाञ्चितस्तथा .. १०७..
दूरसन्नतपृष्ठं च वृश्चिकं तत्प्रकीर्तितम् .
आलीढं स्थानकं यत्र करौ वक्षसि रेचितौ .. १०८..
ऊर्ध्वाधो विप्रकीर्णौ च व्यंसितं करणं तु तत् .
हस्तौ तु स्वस्तिकौ पार्श्वे तथा पादो निकुट्टितः .. १०९..
यत्र तत्करणं ज्ञेयं बुधैः पार्श्वनिकुट्टितम् .
वृश्चिकं चरणं कृत्वा पादस्याङ्गुष्ठकेन तु .. ११०..
ललाटे तिलकं कुर्याल्ललाटतिलकं तु तत् .
पृष्ठतः कुञ्चितं कृत्वा व्यतिक्रान्तक्रमं ततः .. १११..
आक्षिप्तौ च करौ कार्यौ क्रान्तके करणे द्विजाः .
आद्यः पादो नतः कार्यः सव्यहस्तश्च कुञ्चितः .. ११२..
उत्तानो वामपार्श्वस्थस्तत्कुञ्चितमुदाहृतम् .
प्रलम्बिताभ्यां बाहुभ्यां यद्गात्रेणानतेन च .. ११३..
अभ्यन्तरापविद्धः स्यात्तज्ज्ञेयं चक्रमण्डलम् .
स्वस्तिकापसृतौ पादावपविद्धक्रमौ यदा .. ११४..
उरोमण्डलकौ हस्तावुरोमण्डलिकस्तु   तत् .
आक्षिप्तं हस्तपादं च क्रियते  यत्र वेगतः .. ११५..
आक्षिओतं नाम करणं विज्ञेयं तत्द्विजोत्तमाः .
ऊर्ध्वाङ्गुलितलः पादः पार्श्वेनोर्ध्वं प्रसारितः .. ११६..
प्रकुर्यादञ्चिततलौ हस्तौ तलविलासिते .
पृष्ठतः प्रसृतः पादौ द्वौ तालावर्धमेव च .. ११७..
तस्येव चानुगो हस्तः पुरतस्त्वर्गलं तु तत् .
विक्षिप्तं हस्तपादं च पृष्ठतः पार्श्वतोऽपि वा .. ११८..
एकमार्गगतं यत्र तद्विक्षिप्तमुदाहृतम् .
प्रसार्य कुञ्चितं पादं पुनरावर्तयेत् द्रुतम् .. ११९..
प्रयोगवशगौ हस्तौ तदावर्तमुदाहृतम् .
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वात्पार्श्वं तु डोलयेत् .. १२०..
प्रयोगवशगौ हस्तौ डोलापादं तदुच्यते .
आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तयेत् .. १२१..
रेचितौ च तथा हस्तौ विवृत्ते करणे द्विजाः .
सूचीविद्धं विधायाथ त्रिकं तु विनिवर्तयेत् .. १२२..
करौ च रेचितौ कार्यौ विनिवृत्ते द्विजोत्तमः .
पार्श्वक्रान्तक्रमं कृत्वा पुरस्तादथ पातयेत् .. १२३..
प्रयोगवशगौ हस्तौ पार्श्वक्रान्तं तदुच्यते .
पृष्ठतः कुञ्चितः पादौ वक्षश्चैव समुन्नतम् .. १२४..
तिलके च करः स्थाप्यस्तन्निस्तम्भितमुच्यते .
पृष्ठतो वलितं पादं शिरोघृष्टं प्रसारयेत् .. १२५..
सर्वतो मण्डलाविद्धं विद्युद्भ्रान्तं तदुच्यते .
अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा पुरस्तात्संप्रसारयेत् .. १२६..
प्रयोगवशगौ हस्तावतिक्रान्ते प्रकीर्तितौ .
आक्षिप्तं हस्तपादं च त्रिकं चैव विवर्तितम् .. १२७..
द्वितीयो रेचितो हस्तो विवर्तितकमेव तत् .
कर्णेऽञ्चितः करो वामो लताहस्तश्च दक्षिणः .. १२८..
दोलापादस्तथा चैव गजक्रीडितकं भवेत् .
द्रुतमुत्क्षिप्य चरणं पुरस्तादथ पाअतयेत् .. १२९..
तलसंस्फोटितौ हस्तौ तलसंस्फोटिते मतौ .
पृष्ठप्रसारितः पादः लतारेचितकौ करौ .. १३०..
समुन्नतं शिरश्चैव गरुडप्लुतकं भवेत् .
सूचिपादो नतं पार्श्वमेको वक्षःस्थितः करः .. १३१..
द्वितीयश्चाञ्चितो गण्डे गण्डसूची तदुच्यते ,
ऊर्ध्वापवेष्टितौ हस्तौ सूचीपादो विवर्तितः .. १३२..
परिवृत्तत्रिकं चैव परिवृत्तं तदुच्यते . 
एकः समस्थितः पाद ऊरुपृष्ठे स्थितोऽपरः .. १३३..
मुष्टिहस्तश्च वक्षःस्थः पार्श्वजानु तदुच्यते .
पृष्ठप्रसारितः पादः किञ्चितञ्चित जानुकः .. १३४..
यत्र प्रसारितो बाहू तत्स्यात् गृध्रावलीनकम् .
उत्प्लुत्य चरणौ कार्यावग्रतः स्वस्तिकस्थितौ .. १३५..
सन्नतौ च तथा हस्तौ सन्नतं तदुदाहृतम् .
कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य कुर्यादग्रस्थितं भुवि .. १३६..
प्रयोगवशगौ हस्तौ सा सूची परिकीर्तिता .
अलपद्मः शिरोहस्तः सूचीपादश्च दक्षिणः .. १३७..
यत्र तत्करणं ज्ञेअयमर्धसूचीति नामतः .
पादसूच्या यदा पादो द्वितीयस्तु प्रविध्यते .. १३८..
कटिवक्षःस्थितौ हस्तौ सूचीविधं तदुच्यते .
कृत्वोरुवलितं पादमपक्रान्तक्रमं न्यसेत् .. १३९..
प्रयोगवशगौ हस्तवपक्रान्तं तदुच्यते .
वृश्चिकं चरणं कृत्वा रेचितौ च तथा करौ .. १४०..
तथा त्रिकं विवृत्तं च मयूरललितं भवेत् .
अञ्चितापसृतौ पादौ शिरश्च परिवाहितम् .. १४१..
रेचितौ च तथा हस्तौ तत्सर्पितमुदाहृतम् .
नूपुरं चरणं कृत्वा दण्डपादं प्रसारयेत् .. १४२..
क्षिप्राविद्धकरं चैव दण्डपादं तदुच्यते .
अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा समुत्प्लुत्य निपातयेत् .. १४३..
जङ्घाञ्चितोपरि क्षिप्ता तद्विद्याद्धरिणप्लुतम् .(see the cluster ~Nghaa. A new ligature may be added to represent this cluster)
डोलापादक्रमं कृत्वा समुत्प्लुत्य निपातयेत् ..१४४..
परिवृत्तत्रिकं चैव तत्प्रेङ्खोलितमुच्यते .
भुजावूर्ध्वविनिष्क्रान्तौ हस्तौ चाभि ( धो )मुखाङ्गुली .. १४५..
बद्धा चारी तथ चैव नितम्बे करणे भवेत् .
दोलापादक्रमं कृत्वा हस्तौ तदनुगावुभौअ .. १४६..
रेचितौ घूर्णितौ वापि स्खलितं करणं भवेत् .
एको वक्षःस्थितो हस्तः प्रोद्वेष्टिततलोऽपरः .. १४७..
अञ्चितश्चरणश्चैव प्रयोज्यः करिहस्तके .
एकस्तु रेचितो हस्तो लताख्यस्तु तथा परः .. १४८..
प्रसर्पिततलौ पादौ प्रसर्पितकमेव तत् .
अलातं च पुरःकृत्वा द्वितीयं च द्रुतक्रमम् .. १४९..
हस्तौ पादानुगौ चापि सिंहविक्रीडिते स्मृतौ .
पृष्ठप्रसर्पितः पादस्तथा हस्तौ निकुञ्चितौ .. १५०..
पुनस्तथैव कर्तव्यौ सिंहाकर्ष्तके द्विजाः .
आक्षिप्तहस्तमाक्षिप्तदेहमाक्षिप्तपादकम् .. १५१..
अद्वृत्तगात्रमित्येतदुद्वृतां करणं स्मृतम् .
आक्षिप्तचरणश्चैको हस्तौ तस्यैव चानुगौ .. १५२..
आनतं च तथ गात्रं तयोपसृतकं भवेत्
दोलापादक्रमं कृत्वा तलसङ्घट्टितौ करौ .. १५३..
रेचयेच्च करं वामं तलसङ्घट्टिते सदा .
एको वक्षःस्थितो हस्तो द्व्तीयश्च प्रलम्बितः .. १५४..
तलाग्रसंस्थितः पादो जनिते करणे भवेत् .
जनितं करणं कृत्वा हस्तौ चाभिमुखाङ्गुली .. १५५..
शनैर्निपतितो चैव ज्ञेयं तदवहित्थकम् .
करौ वक्षःस्थितौ कार्यावुरौ निर्भुग्नमेव च .. १५६..
मण्डलस्थानकं चैव निवेशं करणं तु तत् .
तलसञ्चरपादाभ्यामुत्प्लुत्य पतनं भवेत् ..१५७..
संनतं वलितं गात्रमेलकाक्रीडितं तु तत् .
करमावृत्तकरणमूरुपृष्ठेऽञ्चितं न्यसेत् .. १५८..
जङ्घाञ्चिता तथोद्वृत्ता ह्यूरूद्वृत्तं तु तद्भवेत् .
करौ प्रलम्बितौ कार्यो शिरश्च परिवाहितम् .. १५९..
पादौ च वलिताविध्दौअ मदस्खलितके द्विजाः .
पुरः प्रसारितः पादः कुञ्चितो गगनोन्मुखः .. १६०..
करौ च रेचितौ यत्र विष्णुक्रान्तं तदुच्यते .
करमावर्तितं कृत्वा ह्यूरुपृष्ठे निकुञ्चयेत् ..१६१..
ऊरुश्चैव तथाविद्धः सम्भ्रान्तं करणं तु तत् .
अपविद्धः करः सूच्या पादश्चैव निकुट्टितः .. १६२..
वक्षःस्थश्च करो वामो विष्कम्भे करणे भवेत् .
पादावुद्धट्टितौ कार्यौ तलसङ्घट्टितौ करौ .. १६३..
नतश्च पार्श्वं कर्तव्यं बुधैरुद्धट्टिते सदा .
प्रयुज्यालातकं पूर्वं हस्तौ चापि हि रेचयेत् .. १६४..
कुञ्चितावञ्चितौ चैव वृषभक्रीडिते सदा .
रेचितावञ्चितौ हस्तौ लोलितं वर्तितं शिरः .. १६५..
उभयोःपार्श्वयोर्यत्र तल्लोलितमुदाहृतम् .
स्वस्तिकापसृतौ  पादौ शिरश्च  परिवाहितम्.. १६६..
रेचितौ च तथा हस्तौ स्यातां नागापसर्पिते .
निषण्णाङ्गस्तु चरणं प्रसार्य तलसञ्चरम् .. १६७..
उद्वाहितमुरः कृत्वा शकटास्यं प्रयोजयेत् .
ऊर्ध्वाङ्गुलितलौ पादौ त्रिपताकावधोमुखौ .. १६८..
हस्तौ शिरस्सन्नतं च गङ्गावतरणं त्विति  .
यानि स्थानानि याश्चार्यो  व्यायामे कथितानि तु .. १६९..
पादप्रचारस्त्वेषां तु   करणानामयं भवेत् .
ये  चापि नृत्तहस्तास्तु गदिता नृत्तकर्मणि .. १७०..
तेषां समासतो योगः  करणेषु विभाव्यते  .
प्रायेण  करणे कार्यो वामो वक्षःस्थितः करः .. १७१..
चरणश्चानुगश्चापि दक्षिणस्तु भवेत्करः .
चार्यश्चैव तु याः प्रोक्ता  नृत्तहस्तास्तथैव च .. १७२..
सा मातृकेति विज्ञेया तद्भेदात्करणानि तु .
अष्टोत्तरशतं ह्येतत्करणानां मयोदितम् .. १७३..
अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्यङ्गहारविकल्पनम्  .
प्रसार्योत्क्षिप्य च करौ समपादं प्रयोजयेत् .. १७४..
व्यंसितापसृतं सव्यं  हस्तमूर्ध्वं प्रसारयेत्  .
प्रत्यालीढं ततः कुर्यात् तथैव च निकुट्टकम् .. १७५..
ऊरूद्वृत्तं ततः कुर्यादक्षिप्तं स्वस्तिकं ततः  .
नितम्बं  करि हस्तं च कटिच्छिन्नं च योगतः .. १७६..
स्थिरहस्तो भवेदेष त्वङ्गहारो हरप्रियः .
तलपुष्पापविद्धे द्वे वर्तितं  संनिकुट्टिकम् .. १७७..
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च .
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च .. १७८..
एष पर्यस्तको नाम ह्यङ्गहारो हरोद्भवः .
अलपल्लवसूचीं च कृत्वा विक्षिप्तमेव च ..१७९..
आवर्तितं ततः कुर्यात्तथैअव च निकुट्टकम् .
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च .. १८९..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं सूचीविद्धो भवेदयम् .
अपविद्धं तु करणं सूचीविद्धं तथैव च .. १८१..
उद्वेष्टितेन हस्तेन त्रिकं तु परिवर्तयेत् .
उरोमण्डलकौ हस्तौ कटिच्छिन्नं तथैव च .. १८२..
अपविद्धोऽङ्गहाराश्च विज्ञेयोऽयं प्रयोक्तृभिः .
करणं नूपुरं कृत्वा विक्षिप्तालातके पुनः .. १८३..
पुनराक्षिप्तकं कुर्यादुरोमण्डलकं तथा .
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च .. १८४..
आक्षिप्तकः स विज्ञेयो ह्यङ्गहारः प्रयोक्तृभिः .
उद्वेष्टितापविद्धस्तु करः पादो निकुट्टितः .. १८५..
पुनस्तैनैव योगेन वामपार्श्वे भवेदथ .
उरोमण्डलकौ हस्तौ नितम्बं करिहस्तकम् .. १८६
कर्तव्यं सकटिच्छिन्नं नृत्ये तूद्धट्टिते सदा .
पर्यायोद्वेष्टितौ हस्तौ पादौ चैव निकुट्टितौ .. १८७..
कुञ्चितावञ्चितौअ चैव ह्यूरूद्वृत्तं तथैव च .
चतुरश्रं करं कृत्वा पादेन च निकुट्टकम् .. १८८..
भुजङ्गत्रासितं चैव करं चोद्विष्टितं पुनः .
परिच्छिन्नं च कर्तव्यं त्रिकं भ्रमरकेण तु .. १८९..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं विष्कम्भे परिकीर्तितम् .
दण्डपादं करं चैव विक्षिप्याक्षिप्य चैव हि .. १९०..
व्यंसितं वामहस्तं च सह पादेन सर्पयेत् .
निकुट्टकद्वयं कार्यमाक्षिप्तं  मण्डलोरसि .. १९१..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं कर्तव्यमपराजिते .
कुट्टितं करणं कृत्वा भुजङ्गत्रासितं तथा .. १९२..
रेचितेन तु हस्तेन पताकं हस्तमादिशेत् .
आक्षिप्तकं प्रयुञ्जीत ह्युरोमण्डलकं तथा .. १९३..
लताख्यं सकटकच्छिन्नं विष्कम्भापसृते भवेत् .
त्रिकं सुवलितं कृत्वा नूपुरं करणं तथा .. १९४..
भुजङ्गत्रासितं सव्यं तथा वैशाखरेचितम् .
आक्षिप्तकं ततः कृत्वा परिच्छिन्नं तथैव च .. १९५..
बाह्यभ्रमरकं कुर्यादुरोमण्डलमेव च .
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च .. १९६..
मत्ताक्रीडो भवेदेष ह्यङ्गहारो हरप्रियः  .
रेचितं हस्तपादं च कृत्वा वृश्चिकमेव च .. १९७..
पुनस्तेनैव योगेन वृश्चिकं सम्प्रयोजयेत् .
निकुट्टकं तथा चैव सव्यासव्यकृतं क्रमात् ..१९८..
लताख्यः सकटिच्छेदो भवेत्स्वस्तिकरेचिते .
पार्श्वे तु स्वस्तिकं  बद्ध्वा कार्यं त्वथ निकुट्टकम् .. १९९..
द्वितीयस्य च पार्श्वस्य विधिः स्याद्यमेव हि .
ततश्च करमावर्त्य ह्यूरूपृष्ठे निपातयेत् .. २००..
ऊरूद्वृत्तं ततः कुर्यादाक्षिप्तं पुनरेव हि .
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च .. २०१..
पार्श्वस्वस्तिक इत्येष ह्यङ्गहारः प्रकीर्तितः .
वृश्चिकं करणं कृत्वा लताख्यं  हस्तमेव च .. २०२..
तमेव च करं भूयो नासाग्रे सन्निकुञ्चयेत् .
तमेवोद्वेष्टितं कृत्वा नितम्बं परिवर्तयेत् .. २०३..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं वृश्चिकापसृते भवेत् .
कृत्वा नूपुरपादं  तु  तथाक्षिप्तकमेव च .. २०४..
परिच्छिन्नं च  कर्तव्यं सूचीपादं तथैव च  .
नितम्बं  करिहस्तं चाप्युरोमण्डलकं तथा .. २०५ ..
कटीच्छिन्नं ततश्चैव भ्रमरः स तु संज्ञितः  .
मतल्लिकरणं कृत्वा करमावर्त्य दक्षिणम् .. १०६..
कपोलस्य प्रदेशे तु कार्यं सम्यङ्निकुञ्चितम्
अपविद्धं द्रुतं चैव तलसंस्फोटसंयुतम् .. २०७..
करिहस्तं  कटिच्छिन्नं मत्तस्खलितके भवेत् .
दोलैः करैः प्रचलितैः स्वस्तिकापसृतैः पदैः .. २०८..
अञ्चितैर्वलितैर्हस्तैस्तलसङ्घट्टितैस्तथा .
निकुट्टितं च कर्तव्यमूरूद्वृतं तथैव च .. २०९..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं मदाद्विलसिते भवेत् .
मण्डलं स्थानकं कृत्वा तथा हस्तौ च रेचितौ .. २१०..
उद्घट्टितेन पादेन मत्तल्लिकरणं भवेत् .
आक्षिप्तं करणं चैव  ह्युरोमण्डलमेव च .. २११..
कटिच्छिन्नं तथा चैव भवेत्तु गतिमण्डले .
समपादं प्रयुज्याथ परिच्छिन्नं त्वनन्तरम् .. २१२..
आविद्धेन तु पादेन बाह्यभ्रमरकं तथा .
वामसूच्या त्वतिक्रान्तं भुजङ्गत्रासितं तथा .. २१३..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं परिच्छिन्ने विधीयते .
शिरसस्तूपरि स्थाप्यौ स्वस्तिअकौ विच्युतौ करौ . २१४..
ततः सव्यं करं चापि गात्रमानम्य रेचयेत् .
पुनरुत्थापयेत्तत्र गात्रमुन्नम्य रेचितम् .. २१५..
लताख्यौ च करौ कृत्वा वृश्चिकं सम्प्रयोजयेत् .
रेचितं करिहस्तं च  भुजङ्गत्रासितं तथा .. २१६..
आक्षिप्तकं प्रयुञ्जीत स्वस्तिकं पादमेव च .
पराङ्ग्मुखविधिर्भूय एवमेव  भवेदिह .. २१७..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं परिवृत्तकरेचितेए .
रेचितौ सह गात्रेण ह्यपविद्धौ करौ यदा .. २१८..
पुनस्तेनैव देशेन गात्रमुन्नम्य रेचयेत् .
कुर्यान्नूपुरपादं च भुजङ्गत्रासितं तथा .. २१९..
रेचितं मण्डलं चैव बाहुशीर्षे निकुञ्चयेत् .
ऊरूद्वृत्तं तथाक्षिप्तमुरोमण्डलमेव च .. २२०..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं कुर्याद्वैशाखरेचिते .
आद्यं तु जनितं कृत्वा पादमेकं प्रसारयेत् ..२२१..
तथैवालातकं कुर्यात् त्रिकं तु परिवर्तयेत्  .
अञ्चितं वामहस्तं च गण्डदेशे निकुट्टयेत् .. २२२..
कटिच्छिन्नं तथा चैव परावृत्ते प्रयोजयेत् .
स्वस्तिकं करणं कृत्वा व्यंसितौ च करौ पुनः .. २२३..
अलातकं प्रयुञ्जीत ह्यूर्ध्वजानु निकुञ्चितम् .
अर्धसूची च विक्षिप्तमुद्वृत्ताक्षिप्तके तथा .. २२४..
करिहस्तं कटिच्छिन्नमङ्गहारे ह्यलातके .
निकुट्य वक्षसि करावूर्ध्वजानु प्रयोजयेत् .. २२५..
आक्षिप्तस्वस्तिकं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् .
उरोमण्डलकौ हस्तौ नितम्बं करिहस्तकम् .. २२६..
कटिच्छिन्नं तथा चैव पार्श्वच्छेदे विधीयते .
सूचीवामपदं दध्याद्विद्युद्भ्रान्तं च दक्षिणम् .. २२७..
दक्षिणेन पुनः सूची विद्युद्भ्रान्तं च वामतः .
परिच्छिन्नं तथा चैव ह्यतिक्रान्तं च वामकम् .. २२८..
लताख्यं सकटिच्छिन्नं विद्युद्भ्रान्तश्च स स्मृतः .
कृत्वा नूपुरपादं तु सव्यवामौ प्रलम्बितौ .. २२९..
करौ पार्श्वे ततस्ताभ्यां विक्षिप्तं सम्प्रयोजयेत् .
ताभ्यां सूची तथा चैव त्रिकं तु  परिवर्तयेत् ..  २३०..
लताख्यं सकटिच्छिन्नं कुर्तादुद्वृत्तके सदा .
आलीढव्यंसितौ हस्तौ बाहुशीर्षे निकुट्टयेत् ..  २३१..
नूपुरश्चरणो वामस्तथालातश्च दक्षिणः .
तेनैवाक्षिप्तकं कुर्यादुरोमण्डलकौ करौ ..२३२..
करिहस्तं कटिच्छिन्नमालीढे सम्प्रयोजयेत् .
हस्तं तु रेचितं कृत्वा पार्श्वमानस्य रेचयेत् .. २३३..
पुनस्तेनैव योगेन गात्रमानस्य रेचयेत् .
रेचितं करणं कार्यमुरोमण्डलमेव च .. २३४..
कटिच्छिन्नं तु कर्तव्यमङ्गहारे तु रेचिते .
नूपुरं चरणं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् ..२३५..
व्यंसितेन तु हस्तेन त्रिकमेव विवर्तयेत् .
वामं चालातकं कृत्वा सूचीमत्रैव योजयेत् ..२३६..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं कुर्यादाच्छुरिते सदा .
रेचितौ स्वस्तिकौ पादौ रेचितौ स्वस्तिकौ करौ .. २३७..
कृत्वा  विश्लेषमेवं तु तेनैव विधिना पुनः .
पुनरुत्क्षेपणं चैव रेचितैरेव कारयेत् .. २३८..
उद्वृत्ताक्षिप्तके चैव  ह्युरोमण्डलमेव च .
नितम्बं करिहस्तं च कटिच्छिन्नं तथैव च .. २३९..
आक्षिप्तरेचितो ह्येष करणानां विधिः स्मृतः .
विक्षिप्त करणं कृत्वा  हस्तपादं मुखागमम् .. २४०..
वामसूचिसहकृतं विक्षिपेद्वामकं करम् .
वक्षःस्थाने भवेत्सव्यो वलितं त्रिकमेव च .. २४१..
नूपुराक्षिप्तके चैव ह्यर्धस्वस्तिकमेव च .
नितम्बं करिहस्तं च ह्युरोमण्डलकं तथा .. २४२..
कटिच्छिन्नं च कर्तव्यं सम्भ्रान्ते नृत्तयोक्तृभिः .
अपक्रान्तक्रमं कृत्वा व्यंसितं हस्तमेव च .. २४३..
कुर्यादुद्वेष्टितं चैव ह्यर्धसूचीं तथैव च .
विक्षिप्तं सकटिच्छिन्नमुद्वृत्ताक्षिप्तके तथा .. २४४..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं कर्तव्यमपसर्पिते .
कृत्वा नूपुरपादं च द्रुतमाक्षिप्य च क्रमम् .. २४५..
पादस्य चानुगौ हस्तौ त्रिकं च परिवर्तयेत् .
निकुट्य करपादं चाप्युरोमण्डलकं पुनः .. २४६..
करिहस्तं कटिच्छिन्नं कार्यमर्धनिकुट्टके .
द्वात्रिंशदेते सम्प्रोक्ता ह्यङ्गहारा द्विजोत्तमाः .. २४७..
चतुरो रेचकांश्चापि गदतो मे निबोधत .
पादरेचक  एकः स्यात् द्वितीयः कटिरेचकः .. २४८..
कररेचकस्तृतीयस्तु चतुर्थः कण्ठरेचकः .
[रेचिताख्यः पृथग्भावे वलने चाभिधीयते ..
उद्वाहनात्पृथग्भावाच्चलनाच्चापि रेचकः .
पार्श्वात्पार्श्वे तु गमनं स्खलितैश्चलितैः पदैः ..
विविधैश्चैव पादस्य पादरेचक उच्यते .
त्रिकस्योद्वर्तनं चैव छटीवलनमेव च ..
तथाऽपसर्पणं चैव कटिरेचक उच्यते .
उद्वर्तनं परिक्षेपो विक्षेपः परिवर्तनम् ..
विसर्पणं च हस्तस्य हस्तरेचक उच्यते .
उद्वाहनं सन्नमनं तथा पार्श्वस्य सन्नतिः ..
भ्रमणं चापि विज्ञेयो ग्रीवाया रेचको बुधैः . ]
रेचकैरङ्गहारैश्च नृत्यन्तं वीक्ष्य शङ्करम् .. २४९..
सुकुमारप्रयोगेण नृत्यन्तीं चैव पाअर्वतीम् .
मृदञ्गभेरीपटहैर्भाण्डडिण्डिमगोमुखैः ..२५०..
पणवैर्ददुरैश्चैव सर्वातोद्यैः प्रवादितैः .
दक्षयज्ञे विनिहते सन्ध्याकाले महेश्वरः .. २५१..
नानाङ्गहारैः प्रानृत्यल्लयतालवशानुगैअः .
पिण्डिबन्धांस्ततो दृष्ट्वा नन्दिभद्रमुखा गणाः .. २५२..
चक्रुस्ते नाम पिण्डीनां बन्धमासां सलक्षणम् .
ईश्वरस्येश्वरी पिन्डी नन्दिनश्चापि पट्टसी .. २५३..
चण्डिकाया भवेत्पिण्डी तथा वै सिंहवाहिनी .
तार्क्ष्यपिण्डी भवेद्विष्णोः पद्मपिण्डी स्वयंभुवः .. २५४..
शक्रस्यैरावती पिण्डी झषपिण्डी तु  मान्मथी .
शिखिपिण्डी कुमारस्य रूपपिण्डी भवेच्छ्रियः .. २५५..
धारापिण्डी च जाह्नव्याः पाशपिण्डी यमस्य च ..
वारुणी च नदीपिण्डी याक्षी स्याद्धनदस्य तु .. २५६..
हलपिण्डी बलस्यापि सर्पपिण्डी तु भोगिनाम् .
गाणेश्वरी महापिण्डी दक्षयज्ञविमर्दिनी..२५७..
त्रिशूलाकृतिसंस्थाना रौद्री स्यादन्धकद्विषः .
एवमन्यास्वपि तथा देवतासु यथाक्रमम् .. २५८..
ध्वजभूताः प्रयोक्तव्याः पिण्डीबन्धाः सुचिह्निताः .
रेचका अङ्गहाराश्च पिण्डीबन्धातस्थैव च .. २५९..
सृष्ट्वा भगवता दत्तास्तण्डवे मुनये तदा .
तेनापि हि ततः सम्यग्गानभाण्डसमन्वितः .. २६०..
नृत्तप्रयोगः सृष्टो यः स ताण्डव इति स्मृतः .
ऋषय ऊचुः  -
यदा प्राप्त्यर्थमर्थानां तज्ज्ञैरभिनयः कृतः  .. २६१..
कस्मानृत्तं कृतं ह्येतत्कं स्वभावमपेक्षते .
न गीतकार्थसम्बद्धं न चाप्यर्थस्य भावकम् .. २६२..
कस्मान्नृत्तं कृतं  ह्येतद्गीतेष्वासारितेषु च .
भरतः  -
अत्रोच्यते न खल्वर्थं कञ्चिन्नृत्तमपेक्षते .. २६३..
किं तु शोभां प्रजनयेदिति नृत्तं प्रवर्तितम् .
प्रायेण सर्वलोकस्य नृत्तमिष्टं स्वभावतः .. २६४..
मङ्गलमिति कृत्वा च नृत्तमेतत्प्रकीर्तितम् .
विवाअहप्रसवावाहप्रमोदाभ्युअदयादिषु .. २६५..
विनोदकारणं चेति नृत्तमेतत्प्रवर्तितम् .
अतश्चैव प्रतिक्षेपाद्भूतसङ्घैः प्रवर्तिताः.. २६६..
ये गीतकादौ युज्यन्ते सम्यङ्नृत्तविभागकाः.
देवेन चापि सम्प्रोक्तस्तण्डुस्ताण्डवपूर्वकम् .. २६७..
गीतप्रयोगमाश्रित्य नृत्तमेतत्प्रवर्त्यताम् .
प्रायेण ताण्डवविधिर्देवस्तुत्याश्रयो भवेत् ..२६८..
सुकुमारप्रयोगश्च शृङ्गाररससम्भवः  .
तस्य तण्डुप्रयुक्तस्य ताण्डवस्य विधिक्रियाम्..२६९..
वर्धमानकमासाद्य सम्प्रवक्ष्यमि लक्षणम् .
कलानां वृद्धिमासाद्य ह्यक्षराणां च वर्धनात् .. २७०..
लयस्य वर्धनाच्चापि वर्धमानकमुच्यते .
कृत्त्वा कुतपविन्यासं यथावद्द्विजसत्तमाः .. २७१..
आसारितप्रयोगस्तु ततः कार्यः प्रयोक्तृभिः .
तत्र तूपोहनं कृत्त्वा तन्त्रीगानसमन्वितम् .. २७२..
कार्यः प्रवेशो नर्तक्या भाण्डवाद्यसमन्वितः .
विशुद्धकरणायां तु जात्यां वाद्यं प्रयोजयेत् ..२७३..
गत्या वाद्यानुसारिण्या तस्याश्चारीं प्रयोजयेत् .
वैशाखस्थानकेनेह सर्वरेचकचारिणी .. २७४..
पुष्पाञ्जलिधरा भूत्वा प्रविशेद्रङ्गमण्डपम् .
पुष्पाञ्जलिं विसृज्याथ रङ्गपीठं परीत्य च .. २७५..
प्रणम्य देवताभ्यश्च ततोऽभिनयमाचरेत् .
यत्राभिनेयं गीतं स्यात्तत्र वाद्यं न  योजयेत् .. २७६..
अङ्गहारप्रयोगे तु भाण्डवाद्यं विधीयते .
समं रक्तं विभक्तं च स्फुटं शुद्धप्रहारजम् ..२७७..
नृत्ताङ्गग्राहि वाद्यज्ञैर्वाद्यं योज्यं तु ताण्डवे .
प्रयुज्य गीतवाद्ये तु निष्क्रामेन्नर्तकी ततः .. २७८..
अनेनैव विधानेन प्रविशन्त्यपराः पृथक् .
अन्याश्चानुक्रमेणाथ पिण्डीं बध्नन्ति याः स्त्रियः .. २७९..
तावत्पर्यस्तकः कार्यो  यावत्पिण्डी न बध्यते .
पिण्डीं बद्ध्वा ततः सर्वा निष्क्रामेयुः स्त्रियस्तु ताः .. २८०..
पिण्डीबन्धेषु वाद्यं तु कर्तव्यमिह वादकैअः .
पर्यस्तकप्रमाणेन चित्रौघकरणान्वितम् .. २८१..
तत्रोपवाहनं भूयः कार्यं पूर्ववदेव हि .
ततश्चासारितं भूयो गायनं तु प्रयोजयेत् .. २८२..
पूर्वेणैव विधानेन प्रविशेच्चापि नर्तकी .
गीतकार्थं त्वभिनयेद् द्वितीयासारितस्य तु .. २८३..
तदेव च पुनर्वस्तु नृत्तेनापि प्रदर्शयेत् .
आसारिते समाप्ते तु निष्क्रामेन्नर्तकी ततः .. २८४..
पूर्ववत्प्रविशन्त्यन्याः प्रयोगः स्यात्स एव हि .
एवं पदे पदे कार्यो विधिरासारितस्य तु .. २८५..
भाण्डवाद्यकृते चैव तथा गानकृतेऽपि च .
एका तु प्रथमं योज्या द्वे द्वितीयं तथैव च .. २८६..
तिस्रो वस्तु तृतीयं तु चतस्रस्तु चतुर्थकम् .
पिण्डीनां विधयश्चैव चत्वारः सम्प्रकीर्तिताः .. २८७..
पिण्डी शृङ्खलिका चैव लताबन्धोऽथ भेद्यकः .
पिण्डीबन्धस्तु पिण्डत्वाद्गुल्मः शृङ्खलिका भवेत् .. २८८..
जालोपनद्धा च लता सनृत्तो भेद्यकः स्मृतः .
पिण्डीबन्धः कनिष्ठे तु शृङ्खला तु लयान्तरे .. २८९..
मध्यमे च लताबन्धो ज्येष्ठे चैवाथ भेद्यकः .
पिण्डीनां विविधा योनिर्यन्त्रं भद्रासनं तथा .. २९०..
शिक्षायोगस्तथा चैव प्रयोक्तव्यः प्रयोक्तृभिः .
एवं प्रयोगः कर्तव्यो वर्धमाने तपोधनाः  .. २९१..
गीतानां छन्दकानां च भूयो वक्ष्याम्यहं विधिम् .
यानि वस्तुनिबद्धानि यानि चाङ्गिकृतानि तु .. २९२..
गीतानि तेषां वक्ष्यामि प्रयोगं नृत्तवाद्ययोः .
तत्रावतरणं कार्यं नर्तक्याः सार्वभाण्डिकम् .. २९३..
क्षेपप्रतिक्षेपकृतं भाण्डोपोहनसंस्कृतम् .
प्रथमं त्वभिनेयं स्यद्गीतके सर्ववस्तुकम् .. २९४
तदेव च पुनर्वस्तु नृत्तेएनापि प्रदर्शेयत् .
यो विधिः पूर्वमुक्तस्तु नृत्ताभिनयवादिते .. २९५..
आसारितविधौ स स्याद्गीतानां वस्तुकेष्वपि .
एवं वस्तुनिबन्धानां गीतकानां विधिः स्मृतः .. २९६..
शृणुताङ्गनिबद्धानां गीतानामपि लक्षणम् .
य एव वस्तुकविधिर्नृत्ताभिनयवादिते .. २९७..
तमेवाङ्गनिबद्धेषु च्छन्दकेष्वपि योजयेत् .
वाद्यं गुर्वक्षरकृतं तथाल्पाक्षरमेव च .. २९८..
मुखे सोपोहने कुर्याद्वर्णानां विप्रकर्षतः .
यदा गीतिवशादङ्गं भूयो  भूयो निवर्तते .. २९९..
तत्राद्यमभिनेयं स्याच्छेषं नृत्तेन योजयेत्  .
यदा गीतिवशादङ्गं भूयो  भूयो निवर्तते .. ३००..
त्रिपाणिलयसंयुक्तं तत्र वाद्यं प्रयोजयेत् .
यथा लयस्तथा वाद्यं कर्तव्यमिह वादकैः  .. ३०१..
[ततं चानुगतं चापि ओघं च करणान्वितम् .
स्थिरे तत्त्वं (तं)प्रयोक्तव्यं मध्ये चानुगतं भवेत् ..
भूयश्चौघः प्रयोक्तव्यस्त्वेष वाद्यगतो विधिः .
छन्दोगीतकमासाद्य त्वङ्गानि परिवर्तयेत् ..
एष कार्यो विधिर्नित्यं नृत्ताभिनयवादिते .
यानि वस्तुनिबद्धानि तेषामन्ते ग्रहो भवेत् ..
अङ्गानां तु परावृत्तावादावेव ग्रहो मतः  ..]
एवमेष विधिः कार्यो गीतेष्वासारितेष्वपि .
देवस्तुत्याश्रयं ह्येतत्सुकुमारं निबोधत .. ३०२..
स्त्रीपुंसयोस्तु संलापो यस्तु कामसमुद्भवः .
तज्ज्ञेयं सुकुमारं हि शृङ्गाररससम्भवम् .. ३०३..
यस्यां यस्यामवस्थायां नृत्तं  योज्यं प्रयोक्तृभिः .
तत्सर्वंं संप्रवक्ष्यामि तच्च मे  शृणुत द्विजाः .. ३०४..
अङ्गवस्तुनिवृत्तौ तु तथा वर्णनिवृत्तिषु .
तथा चाभुदयस्थाने नृत्तं तज्ज्ञः प्रयोजयेत्  .. ३०५..
यत्तु संदृश्यते किञ्चिद्दम्पत्योर्मदनाश्रयम् .
नृत्तं तत्र प्रयोक्तव्यं प्रहर्षार्थगुणोद्भवम् .. ३०६..
यत्र सन्निहिते कान्ते ऋतुकाअलादिदर्शनम् .
गीतकार्थाभिसंबद्धं नृत्तं तत्रापि चेष्यते .. ३०७..
खण्डिअता विप्रलब्धा वा कलहान्तरितापि वा .
यस्मिन्नङ्गे तु युवतिर्न नृत्तं तत्र न योजयेत् ..३०८..
सखीप्रवृत्ते संलापे तथाऽसन्निहिते प्रिये .
न हि नृत्तं प्रयोक्तव्यं यस्या न प्रोषितः प्रियः .. ३०९..
[दूत्याश्रयं यदा तु स्यादृतुकालादि दर्शनम् .
औत्सुक्यचिन्तासंबद्धं न नृत्तं  तत्र योजयेत् ..]
यस्मिन्नङ्गे प्रसादं तु गृह्नीयान्नायिका क्रमात् .
ततःप्रभृति नृत्तं तु शेषेष्वङ्गेषु योजयेत् .. ३१०..
देवस्तुत्याश्रयकृतं यदङ्गं तु भवेदथ .
माहेश्वरैरङ्गहारैरुद्धतैस्तत्प्रयोजयेत् ..३११..
यत्तु शृङ्गारसंबद्धं गानं स्त्रीपुरुषाश्रयम् .
देवीकृतैरङ्गहारैर्ललितैस्तत्प्रयोजयेत् .. ३१२..
चतुष्पदा नर्कुटके खञ्जके परिगीतके .
विधानं सम्प्रवक्ष्यामि भाण्डवाद्यविधिं प्रति .. ३१३..
खञ्जनर्कुटसंयुक्ता भस्वेद्या तु चतुष्पदा .
पादान्ते सन्निपाते तु तस्या भाण्डग्रहो भवेत् .. ३१४..
या ध्रुवा छन्दसा यक्ता समपादा समाक्षरा  .
तस्याः पादावसाने तु प्रदेशिन्या ग्रहो भवेत् ..३१५..
कृत्वैकं परिवर्तं तु गानस्याभिनयस्य च .
पुनः पादनिवृत्तिं तु भाण्डवाद्येन योजयेत् ..३१६..
अ~ङ्गवस्तुनिवृतौ तु  वर्णान्तरनिवृत्तिषु .
तथोपस्थापने चैव भाण्डवाद्यं प्रयोजयेत् .. ३१७..
येऽपि चान्तरमार्गास्स्युः तन्त्रिवाक्करणैः कृताः .
तेषु सूची प्रयोक्तव्या भाण्डेन सह ताण्डवे .. ३१८
महेश्वरस्य चरितं य इदं सम्प्रयोजयेत्
सर्वपापविशुद्धात्मा शिवलोकं स गच्छति .. ३१९..
एवमेष विधिः सृ(र्दृ)ष्टस्ताण्डवस्य प्रयोगतः .
भूयः किं कथ्यतामन्यन्नाट्यवेदविधिं प्रति .. ३२०..

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे ताण्डवलक्षणं नाम चतुर्थोऽध्यायः ..

Encoded by Padmakar Dadegaonkar dpadmakar@hotmail.com