नाट्यशास्त्रम् अध्याय २१

.. नाट्यशास्त्रम् अध्याय २१ ..
    .. श्रीरस्तु ..
भरतमुनिप्रणीतं नाट्यशास्त्रम्
अथ एकविंशोऽध्यायः .
आहार्याभिनयं विप्रा व्याख्यास्याम्यनुपूर्वशः .
य्स्मात् प्रयोगः सर्वोऽयमाहार्याभिनये स्थितः .. १..
नानावस्था प्रकृतय पूर्वं नैपथ्यसाधिताः .
अङ्गादिभिरभिव्यक्तिमुपगच्छन्त्ययत्नतः .. २..
आहार्याभिनयो नाम ज्ञेयो नेपथ्यजो विधिः .
तत्र कार्यः प्रयत्नस्तु नाट्यस्य शुभमिच्छता .. ३..
[तस्मिन्यत्नस्तु कर्तव्यो नैपथ्ये सिद्धिमिच्छता .
नाट्यस्येह त्वलङ्कारो नैपथ्यं  यत्प्रकीर्तितम् ..].. ४..
चतुर्विधं तु नेपथ्यं पुस्तोऽलङ्कार एव च .
तथाङ्करचना चैव ज्ञेयं सज्जीवमेव च .. ५..
पुस्तस्तु त्रिविधो ज्ञेयो नानारूपप्रमाणतः .
सन्धिमो व्याजिमश्चैव वेष्टिमश्च प्रकीर्तितः .. ६..
किलिञ्जचर्मवस्त्राद्यैर्यद्रूपं क्रियते बुधैः .
सन्धिमो नाम विज्ञेयः पुस्तो नाटकसंस्श्रयः .. ७..
व्याजिमो नाम विज्ञेअयो यन्त्रेण क्रियते तु यः  .
वेष्ट्यते चैव यद्रुपं वेष्टिमः स तु संज्ञितः .. ८..
शैलयानविमानानि चर्मवर्मध्वजा नगाः .
ये  क्रियन्ते हि नाट्ये तु स पुस्त इति संज्ञितः .. ९..
अलङ्कारस्तु विज्ञेयो माल्याभरणवाससाम् .
नानाविधः समायोगोऽप्यङ्गोपाङ्गविधिः स्मृतः .. १०..
वेष्टिमं विततं चैव संघात्यं ग्रन्थिमं तथा .
प्रालम्बितं तथा चैव माल्यं पञ्चविधं स्मृतम् ..११..
चतुर्विधं तु विज्ञेयं नाट्ये ह्याभरणं बुधैः .
आवेध्यं बन्धनीयं च क्षेप्यमारोप्यमेव च .. १२..
आवेध्यं कुण्डलादीह यत्स्याच्छ्रवणभूषणम् .
आरोप्यं हेमसूत्रादि हाराश्च विविधाश्रयाः .. १३..
श्रोणीसूत्राङ्गदे मुक्ताबन्धनीयानि सर्वदा .
प्रक्षेप्य नूपुरं विद्याद्वस्त्राभरणमेव च .. १४..
भूषणानां विकल्पं हि पुरुषस्त्रीसमाश्रयम् .
नाविधं प्रवक्ष्यामि देशजातिसमुद्भवम् ..१५..
चूडामणिः समुकुटः शिरसो भूषणं स्मृतम् .
कुण्डलं मोचकं कीला कर्णाभरणमिष्यते .. १६..
मुक्तावली हर्षकं च सूत्रकं कण्ठभूषणम् .
वेतिकाङ्गुलिमुद्रा च स्यादङ्गुलिविभूषणम् ..१७..
हस्तली वलयं चैव बाहुनालीविभूषणम् .
रुचकश्चूलिका कार्या मणिबन्धविभूषणम् .. १८..
केयूरे अङ्गदे चैव कूर्परोपरिभूषणे .
त्रिसरश्चैव हारश्च तथा वक्षोविभूषणम् .. १९..
व्यालम्बमौक्तिको हारो माला चैवाङ्गभूषणम् .
तलकं सूत्रकं चैव भवेत्कटिविभूषणम् .. २०..
अयं पुरुषनिर्योगः कार्यस्त्वाभरणाश्रयः .
देवानां पार्थिवानां च पुनर्वक्ष्यामि योषिताम् .. २१..
शिखापाशं शिखाव्यालं पिण्डीपत्रं तथैव च .
चूडामणिर्मकरिका मुक्ताजालगवाक्षिकम् ..२२..
शिरसो भूषणं चैव विचित्रं शीर्षजोलकम् .
कण्डकं शिखिपत्रं च वेणीपुच्छः सदोरकः .. २३..
ललाटतिलकं चैव नानाशिल्पप्रयोजितम् .
भ्रूगुच्छोपरिगुच्छश्च कुसुमानुकृतिस्तथा .. २४..
कर्णिका कर्णवलयं तथा स्यात्पत्रकर्णिका .
कुण्डलं कर्णमुद्रा च कर्णोत्कीलकमेव च .. २५..
नानारत्नविचित्राणि दन्तपत्राणि चैव हि .
कर्णयोर्भूषणं ह्येतत्कर्णपूरस्तथैव च .. २६..
तिलकाः पत्रलेखाश्च  भवेद्गण्डविभूषणम्  .
त्रिवणी चैव विज्ञेयं भवेद्वक्षोविभूषणम् .. २७..
नेत्रयोरञ्जनं ज्ञेयमधरस्य च रञ्जनम् .
दन्तानां विविधो रागश्चतुर्णां शुक्लतापि वा .. २८..
रागान्तरविकल्पोऽथ शोभनेनाधिकोज्वलः .
मुग्धानां सुन्दरीणां च मुक्ताभासितशोभनाः .. २९..
सुरक्ता वापि दन्ता स्युःः पद्मपल्लवरञ्जनाः .
अश्मरागोद्द्योतितः स्यादधरः पल्लवप्रभः .. ३०..
विलासश्च भवेत्तासां सविभ्रान्तनिरीक्षितम् .
मुक्तावली व्यालपङ्क्तिर्मञ्जरी रत्नमालिका .. ३१..
रत्नावली सूत्रकं च ज्ञेयं कण्ठविभूषणम् .
द्विसरस्त्रिसरश्चैव चतुस्सरकमेव च ..३२..
तथा शृङ्खलिका चैव भवेत्कण्ठविभूषणम् .
अङ्गदं वलयं चैव बाहुमूलविभूषणम् .. ३३..
नानाशिल्पकृताश्चैव हारा वक्षोविभूषणम् .
मणिजालावनद्धं च भवेत् स्तनविभूषणम् .. ३४..
खर्जूरकं सोच्छितिकं बाहुनालीविभूषणम् .
कलापी कटकं शङ्खो हस्तपत्रं सपूरकम् .. ३५..
मुद्राङ्गुलीयकं चैव ह्यङ्गुलीनां विभूषणम् .
मुक्ताजालाढ्यतलकं मेखला काञ्चिकापि वा .. ३६..
रशना च कलापश्च भवेच्छ्रोणीविभूषणम् .
एकयष्टिर्भवेत्काञ्ची मेखला त्वष्टयष्टिका .. ३७..
द्विरष्टयष्टि रशना कलापः पञ्चविंशकः .
द्वात्रिंशच्च चतुःषष्टिः शतमष्टोत्तरं तथा .. ३८..
मुक्ताहारा भवन्त्येते देवपार्थिवयोषिताम् .
नूपुरः किङ्किणीकाश्च घण्टिका रत्नजालकम् ..३९..
सघोषे कटके चैव गुल्फोपरिविभूषाणम् .
जङ्घयोः पादपत्रं स्यादङ्गुलीष्वङ्गुलीयकम् .. ४०..
अङ्गुष्ठतिलकाश्चैव पादयोश्च विभूषणम् .
तथालक्तकरागश्च नानाभक्तिनिवेशितः .. ४१..
अशोकपलावच्छायः स्यात् स्वाभाविक एव च .
एतद्विभूषणं नार्या आकेशादानखादपि .. ४२..
यथाभवरसावस्थं  विज्ञेयं द्विजसत्तमाः .
आगमश्च प्रमाणं च रूपनिर्वर्णनं तथा .. ४३..
विश्वकर्ममतात्कार्यं सुबुद्ध्यापि प्रयोक्तृभिः .
न हि शक्यं सुवर्णेन मुक्ताभिर्मणिभिस्तथा .. ४४..
स्वाधीनमिति रुच्यैव कर्तुमङ्गस्य भूषणम् .
विभागतोऽभिप्रयुक्तमङ्गशोभाकरं भवेत् .. ४५..
यथा स्थानान्तरगतं भूषणं रत्नसंयुतम् .
न तु नाट्यप्रयोगेषु कर्तव्यं भूषणं गुरु .. ४६..
खेदं जनयते तद्धि सव्यायतविचेष्टनात् .
गुरुभावावसन्नस्य स्वेदो मूर्छा च जायते .. ४७..
गुर्वाभरणसन्नो हि चेष्टां न कुरुते पुनः .
तस्मात्तनुत्वचकृतं सौवर्णं भूषणं भवेत् .. ४८..
रत्नवज्जतुबद्धं वा न खेदजननं भवेत् .
स्वेच्छया भूषणविधिर्दिव्यानामुपदिश्यते .. ४९..
यत्नभावविनिष्पन्नं मानुषाणां विभूषणम् .
[वेष्टितं विततं चैव संघात्यं ग्रथिमं तथ .. ५०..
लम्बशोभि तथा चैव माल्यं पञ्चविधं स्मृतम् .
आच्छादनं बहुविधं नानापत्तनसंभवम् .. ५१..
तज्ज्ञेयं त्रिप्रकारं तु शुद्धं रक्तं विचित्रितम्].
दिव्यानां भूषणविधिर्य एष परिकीर्तितः .. ५२..
मानुषाणां तु कर्तव्यो नानादेशसमाश्रयः .
भूषणैश्चापि वेषैश्च नानावस्थासमाश्रयैः .. ५३..
दिव्याङ्गनानां कर्तव्या विभक्तिः स्वस्वभूमिजा .
विद्याधरीणां यक्षीणामप्सरोनागयोषिताम् .. ५४..
ऋषिदैवतकन्यानां वेषैर्नानात्वमिष्यते .
तथा च सिद्धगन्धर्वराक्षसासुरयोषिताम् .. ५५..
दिव्यानां नरनारीणां तथैव च शिखण्डकम् .
शिखापुटशिखण्डं तु मुक्ताभूयिष्ठभूषणम् .. ५६..
विद्याधरीणां कर्तव्यः शुद्धो वेषपरिच्छदः .
यक्षिण्योऽप्सरश्चैव कर्या रत्नविभूषणाः .. ५७..
समस्तानां भवेद्वेषो यक्षीणा केवलं शिखा .
दिव्यनामिव कर्तव्यं नागस्त्रीणां विभूषणम् .. ५८..
मुक्तामणिलताप्रायाः फणास्तासां तु केवलाः .
कार्यं तु मुनिकन्यानामेकवेणीधरं शिरः .. ५९..
न चापि विभूषणविधिस्तासां वेषो वनोचितः .
मुक्तामरकतप्रायं मण्डनं सिद्धयोषिताम् .. ६०..
तासां तु चैव कर्तव्यं पीतवस्त्रपरिच्छदम् .
पद्मरागमणिप्रायं गन्धर्वीणां विभूषणम् .. ६१..
वीणाहस्तश्च कर्तव्यः कौसुम्भवसनस्तथा .
इन्द्रनीलैस्तु कर्तव्यं राक्षसीणां विभूषणम् .. ६२..
सितदंष्ट्रा च कर्तव्या कृष्णवस्त्रपरिच्छदम् .
वैडूर्यमुक्ताभरणाः कर्तव्या सुरयोषिताम् .. ६३..
शुकपिञ्छनिभैअर्वस्त्रैः कार्यस्तासां परिच्छदः .
पुष्यरागैस्तु मणिभिः क्वचिद्वैडूर्यभूषितैः .. ६४..
दिव्यवानरनारीणां कार्यो नीलपरिच्छदः .
एवं शृङ्गारिणः कार्या वेषा दिव्याङ्गनाश्रयाः ..  ६५..
अवस्थान्तमासाद्य शुद्धाः कार्याः पुनस्तथा .
मानुषीणां तु कर्तव्या नानादेशसमुद्भवाः .. ६६..
वेषाभरणसंयोगान् गदतस्तान्निबोधत .
आवन्त्ययुवतीनां तु शिरस्सालककुन्तलम् .. ६७..
गौडीयानामलकप्रायं सशिखापाशवेणिकम् .
आभीरयुवतीनां तु द्विवेणीधर एव तु .. ६८..
शिरः परिगमः कार्यो नीलप्रायमथाम्बरम् .
तथा पूर्वोतरस्त्रीणां समुन्नद्धशिखण्डकम् .. ६९..
आकेशाच्छादनं तासां देशकर्मणि कीर्तितम् .
तथैव दक्षिणस्त्रीणां कार्यमुल्लेख्यसंश्रयम् .. ७०..
कुम्भीबन्धकसंयुक्तं तथावर्तललाटिकम् .
[गणिकानां तु कर्तव्यमिच्छाविच्छित्ति मण्डनम्].. ७१..
देशजातिविधानेन शेषाणामपि कारयेत् .
वेषं तथा चाभरणं क्षुरकर्म  परिच्छदम् .. ७२..
[आगमं चापि नैपथ्ये नाट्यस्यैवं प्रयोजयेत्].
अदेशयुक्तो वेषो हि न शोभां जनयिष्यति .. ७३..
मेखलोरसि बद्धा तु हास्यं समुपपादयेत् .
तथा प्रोषितकान्तासु व्यसनाभिहतासु च .. ७४..
वेषो वै मलिनः कार्य एकवेणीधरं शिरः .
विप्रलम्भे  तु नार्यास्तु शुद्धो वेषो भवेदिह .. ७५..
नात्याभरणसंयुक्तो न चापि मृजयान्वितः .
एवं स्त्रीणां भवेद्वेषो देशावस्थासमुद्भवः .. ७६..
पुरुषाणां पुनश्चैव वेषान्वक्ष्यामि तत्त्वतः .
तत्राङ्करचना पूर्वं कर्तव्या नाट्ययोक्तृभिः .. ७७..
ततः परं प्रयोक्तव्या वेषा देशसमुद्भवाः .
सितो नीलश्च पीतश्च चतुर्थो रक्त एव च .. ७८..
एते स्वभावजा वर्णा यैः कार्यं त्वङ्गवर्तनम् .
संयोगजाः पुनश्चान्ये उपवर्णा भवन्ति हि ..७९..
तानहं सम्प्रवक्ष्यामि यथाकार्यं प्रयोक्तृभिः .
सितनीलसमायोगे कारण्डव इति स्मृतः .. ८०..
सितपीतसामायोगात्पाण्डुवर्णः प्रकीर्तितः .
सितिअरक्तसमायोगे पद्मवर्णः  प्रकीर्तितः .. ८१..
पीतनीलसमायोगाद्धरितो नाम जायते .
नीलरक्तसमायोगात्कषायो नाम जायते .. ८२..
रक्तपीतसमायोगाद्गौरवर्ण  इति स्मृतः .
एते  संयोगजा वर्णा ह्युपवर्णास्तथापरे .. ८३..
त्रिचतुर्वर्णसंयुक्ता बहवः संप्रकीर्तिताः .
बलस्थो यो भवेद्वर्णस्तस्य भागो भवेत्ततः .. ८४..
दुर्बलस्य च भागौ द्वौ नीलं मुक्त्वा प्रदापयेत् .
नीलस्यैको भवेद्भाअगश्चत्वारोऽन्ये तु वर्णके .. ८५..
बलवान्सर्ववर्णानां नील एव प्रकीर्तितः .
एवं वर्णविधिं ज्ञात्वा नानासंयोगसंश्रयम् .. ८६..
ततः कुर्याद्यथायोगमङ्गानां वर्तनं बुधः .
वर्तनच्छादनं रूपं स्ववेषपरिवर्जितम् .. ८७..
नाट्यधर्मप्रवृत्तं तु ज्ञेयं तत्प्रकृतिस्थितम् .
स्ववर्णमात्मनश्छाद्यं वर्णकैर्वेषसंश्रयैः .. ८८..
आकृतिस्तस्य कर्तव्या यस्य प्रकृतिरास्थिता .
यथा जन्तुः स्वभावं स्वं परित्यज्यान्यदैहिकम् ..८९..
तत्स्वभावं हि भजते देहान्तरमुपाश्रितः .
वेषेण वर्णकैश्चैव च्छादितः पुरुषस्तथा .. ९०..
परभावं प्रकुरुते यस्य वेषं समाश्रितः .
देवदानवगन्धर्वयक्षराक्षसपन्नगाः .. ९१..
प्राणिसंज्ञाः स्मृता ह्येते जीवबन्धाश्च येऽपरे .
[स्त्रीभावाः पर्वताः नद्यः समुद्रा वाहनानि च .. ९२..
नानाशस्त्राण्यपि तथा विज्ञेयाः प्राणिसंज्ञया].
शैलप्रासादयन्त्राणि चर्मवर्मध्वजास्तथा .. ९३..
नानाप्रहरणाद्याश्च तेऽप्राणिन इति स्मृताः .
अथवा कारणोपेता भवन्त्येते शरीरिणः .. ९४..
वेषभाषाश्रयोपेता नाट्यधर्ममवेक्ष्य तु .
वर्णानां तु विधिं ज्ञात्वा वयः प्रकृतिमेव च .. ९५..
कुर्यादङ्गस्य रचनां देशजातिवयःश्रितताम् .
देवा गौरास्तु विज्ञेया यक्षाश्चाप्सरस्तथा .. ९६..
रुद्रार्कद्रुहिणस्कन्दास्तपनीयप्रभाः स्मृताः .
सोमो बृहस्पतिः शुक्रो वरुणस्तारकागणाः .. ९७..
समुद्रहिमवद्गङ्गाः श्वेता हि स्युर्बलस्तथा .
रक्तमङ्गारकं विद्यात् पीतौ बुधहुताशनौ .. ९८..
नारायणो नरश्चैव श्यामो नागश्च वासुकिः .
दैत्याश्च दानवाश्चैव राक्षसा गुह्यका नगाः .. ९९..
पिशाचा जलमाकाशमसितानि तु वर्णतः  .
भवन्ति षट्सु  द्वीपेषु पुरुषश्चैव वर्णतः .. १००..
कर्तव्या नाट्ययोगेन निष्टप्तकनकप्रभाः .
जाम्बूद्वीपस्य वर्षे तु नानावर्णाश्रया नराः .. १०१..
उत्तरांस्तु कुरुस्त्यक्त्वा ते चापि कनकप्रभाः .
भद्राश्वपुरुषाः श्वेताः  कर्तव्या वर्णतस्तथा .. १०२..
केतुमाले नरा नीला गौराः शेषेषु कीर्तिताः .
नानावर्णाः स्मृता भूता गन्धर्वा यक्षपन्नगाः .. १०३..
विद्याधरास्तथा चैव पितरस्तु समा नराः .
पुनश्च भारते वर्षे तांस्तान्वर्णान्निबोधत .. १०४..
राजानः पद्मवर्णास्तु गौराः  श्यामास्तथैव च .
ये चापि सुखिनो मर्त्या गौरा कार्यास्तु वैः बुधैः .. १०५..
कुकर्मिणो ग्रहग्रस्ताः व्याधितास्तपसि स्थिताः .
आयस्तकर्मिणश्चैव ह्यसिताश्च कुजातयः .. १०६..
ऋष्ययश्चैव   कर्तव्या नित्यं तु बदरप्रभाः .
तपःस्थिताश्च ऋषयो  नित्यामेवासिता बुधैः .. १०७..
कारणव्यपदेशेन तथा चात्मेच्छया पुनः .
वर्णस्तत्र प्रकर्तव्यो देशजतिवशानुगः .. १०८..
देशं कर्म च जातिं च पृथिव्युद्देशसंश्रयम् .
विज्ञाय वर्तना कार्या पुरुषाणां प्रयोगतः .. १०९..
किरातबर्बरान्ध्राश्च द्रविडाः काशिकोसलाः .
पुलिन्दा दाक्षिणात्याश्च प्रायेण त्वसिताः स्मृताः .. ११०..
शकाश्च यवनाश्चैव पह्लवा वाह्लिकाश्च ये .
प्रायेण गौराः कर्तव्या उत्तरा ये श्रिता दिशम् .. १११..
पाञ्चालाः शौरसेनाश्च माहिषाश्चौड्रमागधाः .
अङ्गा वङ्गाः कलिङ्गाश्च श्यामाः कार्यास्तु वर्णतः .. ११२..
ब्राह्मणाः क्षत्रियाश्चैव गौराः कार्यास्तथैव हि .
वैश्याः शूद्रास्तथा चैव श्यामाः कार्यास्तु वर्णतः .. ११३..
एवं कृत्वा यथान्यायं मुखाङ्गोपाङ्गवर्तनाम् .
श्मश्रुकर्म प्रयुञ्जीत देशकालवयोऽनुगम् ..११४..
शुद्धं विचित्रं श्यामं च तथा रोमशमेव च .
भवेच्चतुर्विधं श्मश्रु नानावस्थान्तरात्मकम् .. ११५..
शुद्धं तु लिङ्गिनां कार्यं तथामात्यपुरोधसाम् .
मध्यस्था ये च पुरुषा ये च दीक्षां समाश्रिताः .. ११६..
दिव्या ये पुरुषाः केचित्सिद्धविद्याधरादयः .
पार्थिवाश्च कुमाराश्च ये च राजोपजीविनः .. ११७..
शृङ्गारिणश्च ये मर्त्या यौवनोन्मादिनश्च ये .
तेषां विचित्रं कर्तव्यं श्मश्रु नाट्यप्रयोक्तृभिः .. ११८..
अनिस्तीर्णप्रतिज्ञानां दुःखितानां तपस्विनाम् .
व्यसनाभिहतानां च श्यामं श्मश्रु  प्रयोजयेत् .. ११९..
ऋषीणां तापसानां च ये च दीर्घव्रता नराः .
तथा च चीरबद्धानां रोमशं श्मश्रु कीर्तितम् .. १२०..
एवं नानाप्रकारं तु श्मश्रु कार्यं प्रयोक्तृभिः .
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वेषान्नानाप्रयोगजान् .. १२१..
शुद्धो विचित्रो मलिनस्त्रिविधो वेष उच्यते .
तेषां नियोगं वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः .. १२२..
देवाभिगमने चैव मङ्गले नियमस्थिते .
तिथिनक्षत्रयोगे च विवाहकरणे तथा .. १२३..
धर्मप्रवृत्तं यत्कर्म स्त्रियो  वा पुरुषस्य वा .
वेषस्तेषां भवेच्छुद्धो  ये च प्रायत्निका नराः .. १२४..
देवदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम् .
नृपाणां कर्कशानां  च चित्रो वेष उदाहृतः .. १२५..
वृद्धानां ब्राह्मणानां च श्रेष्ठ्यमात्यपुरोधसाम् .
वणिजां काञ्चुकीयानां तथा चैव तपस्विनाम् .. १२६..
विप्रक्षेत्रियवैश्यानां स्थानीया ये च मानवाः .
शुद्धो वस्त्रविधिस्तेषां कर्तव्यो नाटकाश्रयः .. १२७..
उन्मत्तानां प्रमत्तानामध्वगानां तथैव च .
व्यसनोपहतानां च मलिनो वेष उच्यते .. १२८..
शुद्धरक्तविचित्राणि वासांस्यूर्ध्वाम्बराणि च .
योजयेन्नाट्यतत्त्वज्ञो वेषयोः शुद्धचित्रयोः .. १२९..
कुर्याद्वेषे तु मलिने मलिनं तु विचक्षणः .
मुनिनिर्ग्रन्थशाक्येषु यतिपाशुपतेषु च .. १३०..
व्रतानुगस्तु कर्तव्यो वेषो लोकस्वभावतः .
चीरवल्कलचर्माणि तापसानां तु योजयेत् .. १३१..
परिवाण्मुनिष्क्यानां वासः काषायमिष्यते .
नानाचित्राणि वासांसि कुर्यात्पाशुपतेष्वथ .. १३२..
कुजातयश्च ये प्रोक्तास्तेषां चैव यथार्हतः .
अन्तःपुरप्रवेशे च विनियुक्ता हि ये नराः .. १३३..
काषायकञ्चुकपटाः कार्यास्तेऽपि यथाविधि .
अवस्थानतरतश्चैव नृणां वेषो भवेदथ .. १३४..
वेषः सांग्रामिकश्चैव शूराणां संप्रकीर्तितः .
विचित्रशस्त्रकवचो बद्धतूणो धनुर्धरः .. १३५..
चित्रो वेषस्तु कर्तव्यो नृपाणां नित्यमेव च .
केवलस्तु भवेच्छुद्धो नक्षत्रोत्पातमङ्गले .. १३६..
एवमेष भवेद्वेषो देशजातिवयोऽनुगः .
उत्तमाधममध्यानां स्त्रीणां नृणामथापि च  .. १३७..
एवं वस्त्रविधिः कार्यः प्रयोगे नाटकाश्रये .
नानावस्थां समासाद्य शुभाशुभकृतस्तथा .. १३८..
तथा प्रतिशिरश्चापि कर्तव्यं नाटकाश्रयम् .
दिव्यानां मानुषाणां च देशजातिवयःश्रितम् .. १३९..
पार्श्वागता मस्तकिनस्तथा चैव किरीटिनः .
त्रिविधो मुकुटो ज्ञेयो दिव्यपार्थिवसंश्रितः .. १४०..
देवगन्धर्वयक्षाणां पन्नगानां सरक्षसाम् .
कर्तव्या नैकविहिअत मुकुटाः पार्श्वमौलयः .. १४१..
उत्तमा  ये च दिव्यानां ते च कार्याः किरीटिनः .
मध्यमा मौलिनश्चैव कनिष्ठाः षिर्षमौलिनः .. १४२..
नराधिपानां कर्तव्या मस्तके मुकुटा बुधैः .
विद्याधराणां च सिद्धानां चारणानां तथैव च .. १४३..
ग्रन्थिमत्केशमुकुटाः कर्तव्यास्तु प्रयोक्तृभिः .
राक्षोदानवदैत्यानां पिङ्गकेशेक्षणानि हि .. १४४..
हरिच्छ्श्मश्रूणि च तथा मुकुटास्यानि कारयेत् .
उत्तमश्चापि  ये तत्र ते कार्याः पार्श्वमौलिनः .. १४५..
कस्मात्तु मुकुटाः सृष्टाः प्रयोगे दिव्य्पार्थिवे .
केशानां छेदनं दृष्टं वेदवादे यथाश्रुति .. १४६..
भद्रीकृतस्य वा यज्ञे शिरसश्छादनेच्छया .
केशानामप्यदीर्घत्वात्स्मृतं मुकुटधारणम् .. १४७..
सेनापतेः पुनश्चापि युवराजस्य चैव हि .
योजयेदर्धमुकुटं महामात्राश्च ये नराः .. १४८..
अमात्यानां कञ्चुकिनां तथा श्रेष्ठिपुरोधसाम् .
वेष्टनाबद्धपट्टानि प्रतिशीर्षाणि कारयेत् .. १४९..
पिशाचोन्मत्तभूतानां साधकानां तपस्विनाम् .
अनिस्तीर्णप्रतिज्ञानां लम्बकेशं भवेच्छिरः .. १५०..
शाक्यश्रोत्रियनिर्ग्रन्थपरिव्राड्दीक्षितेषु च .
शिरोमुण्डं तु कर्तव्यं यज्ञदीक्षान्वितेषु च .. १५१..
तथा व्रतानुगं चैव शेषानां लिङ्गिनां शिरः .
मुण्डं वा कुञ्चितं वापि लम्बकेशमथापि वा .. १५२..
धूर्तानां चैव कर्तव्यं ये च रात्र्युपजीविनः .
शृङ्गारचित्ताः पुरुषास्तेषां कुञ्चितमूर्धजाः .. १५३..
बालानामपि कर्तव्यं त्रिशिखण्डविभूषितम् .
जटामकुटबद्धं च मुनीनां तु भवेच्छिरः .. १५४..
चेटानामपि कर्तव्यं त्रिशिखं मुण्डमेव वा   .
विदूषकस्य खलतिः स्यात्काकपदमेव वा .. १५५..
शेएषाणामर्थयोगेन देशजातिसमाश्रयम् .
शिरः प्रयोक्तृभिः कार्यं नानावस्थान्तराश्रयम् .. १५६..
भूषणैर्वर्णकैर्वस्त्रैर्माल्यैश्चैव यथाविधि .
एवं नानाप्रकारैस्तु बुद्ध्या वेषान्प्रकल्पयेत् .. १५७..
पूर्वं तु प्रकृतिं स्थाप्य प्रयोगगुणसंभवाम् .
स्त्रीणां वा  पुरुषाणां वाप्यवस्थां प्राप्य तादृशीम् ..
१५८..
सर्वे भावाश्च दिव्यानां कार्या मानुषसंश्रयाः .
तेषां चानिमिषत्वादि नैव कार्यं प्रयोक्तृभिः .. १५९..
इह भावरसाश्चैव दृष्टिभिः संप्रतिष्ठिताः .
दृष्ट्यैव स्थापितो ह्यर्थः पश्चादङ्गैर्विभाव्यते .. १६०..
एवं ज्ञेएयाङ्गरचना नानाप्रकृतिसंभवा .
सजीव इति यः प्रोक्तस्तस्य वक्ष्यामि लक्षणम् .. १६१..
यः प्राणिनां प्रवेशो वै सजीव इति संज्ञितः .
चतुष्पदोऽथ द्विपदस्तथा चैवापदः स्मृतः .. १६२..
उरगानपदान् विद्याद् द्विपदान्खगमानुषान् .
ग्राम्या आरण्याः पशवो विज्ञेयाः स्युश्चतुष्पदाः .. १६३..
ये ते  तु यद्धसंफेटैरुपरोधैस्तथैव च .
नानाप्रहरणोपेताः प्रयोज्या नाटके बुधैः .. १६४..
आयुधानि च कार्याणि पुरुषाणां प्रमाणतः .
तान्यहं वर्तयिष्यामि यथापुस्तप्रमाणतः .. १६५..
भिण्डिर्द्वादशतालः स्याद्दश कुन्तो भवेदथ .
अष्टौ शतघ्नी शूलं च तोमरः शक्तिरेव वा .. १६६..
अष्टौ ताला धनुर्ज्ञेयमायामोऽस्य द्विहस्तकः .
शरो गदा च वज्रा च चतुस्तालं विधीयते  .. १६७..
अङ्गुलानि त्वसिः कार्यश्चत्वारिंशत्प्रमाणतः .
द्वादशाङ्गुलकं चक्रं ततोऽर्धं प्रास  इष्यते .. १६८..
प्रासवत्पट्टसं विद्याद्दण्डश्चैव तु विंशतिः .
विंशतिः कणयश्चैव ह्यङ्गुलानि प्रमाणतः  .. १६९..
शोडषाङ्गुलविस्तीर्णं सबलं संप्रघण्टिकम् .
त्रिंशदङ्गुलिमानेन कर्तव्यं खेटकं बुधैः .. १७०..
जर्जरो दण्डकाष्ठं च तथैव प्रतिशीर्षकम् .
छत्रं चामरं  चैव ध्वजो शृङ्गार एव च .. १७१..
यत्किञ्चिन्मानुषे लोके द्रव्यं पुंसां प्रयोजकम् .
यच्चोपकरणं सर्वे नाट्ये तत्संप्रकीर्तितम् .. १७२..
यद्यस्य विषयप्राप्तं  तेनोह्यं  तस्य लक्षणम्  .
जर्जरे दण्डकाष्ठे  च संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् .. १७३..
माहेन्द्रा वै ध्वजाज़् प्रोक्ता लक्षणैर्विश्वकर्मणा .
एषान्यतमं कुर्याज्जर्जरं दारुकर्मतः .. १७४..
अथवा वृक्षयोनिः स्यात्प्ररोहो वापि जर्जरः .
वेणुरेव भवेच्छ्रेष्ठस्तस्य वक्ष्यामि लक्षणम् ..१७५..
श्वेतभूम्याआअं तु यो जातः पुष्यनक्षत्रजस्तथा .
संग्राह्यो वै भवेद्वेणुर्जर्जरार्थे  प्रयत्नतः .. १७६..
प्रमाणमङ्गुलानां तु शतमष्टोत्तर<ं भवेत् .
पञ्चपर्वा चतुर्ग्रन्थिस्तालमात्रस्तथैव च .. १७७..
स्थूलग्रन्थिर्न कर्तव्यो न शाखी न च कीटवान् .
न कृमिक्षतपर्वा च न हीनश्चान्यवेणुभिः .. १७८..
मधुसर्पिस्सर्षपाक्तं माल्यधूपपुरस्कृतम् .
उपास्य विधिवद्वेणुं गृह्णियाज्जर्जरं प्रति .. १७९..
यो विधिर्यः क्रमश्चैव माहेब्द्रे तु ध्वजे स्मृतः .
स जर्जरस्य कर्तव्यः पुष्यवेणुसमाश्रयः .. १८०..
भवेद्यो दीर्घपर्वा तु तनुपत्रस्तथैव च .
पर्वाग्रतण्डुलश्चैव पुष्यवेणुः स कीर्तितः .. १८१..
विधिरेष मया प्रोक्तो जर्जरस्य प्रमाणतज़ः .
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दण्डकाष्ठस्य लक्षणम् .. १८२..
कपित्थबिल्ववंशेभ्यो दण्डकाष्ठं भवेदथ .
वक्रं चैव हि कर्तव्यं त्रिभागे लक्षणान्वितम् .. १८३..
कीटैर्नोपहतं यच्च व्याधिना न च पीडितम् .
मन्दशाखं भवेद्यच्च दण्डकाष्ठं तु तद्भवेत् ..१८४..
यस्त्वेभिर्लक्षणैर्हीनं दण्डकाष्ठं सजर्जरम् .
कारयेत्स त्वपचयं महान्तं प्राप्नुयाद्ध्रुवम् .. १८५..
अथ शीर्षविभागार्थं घटी कार्या प्रयत्नतः .
स्वप्रमाणविनिर्दिष्टा द्वात्रिंशत्यङ्गुलानि वै .. १८६..
बिल्वमध्येन कर्तव्या घटी सिरसमाश्रया .
स्विन्नेन बिल्वकल्केन द्रवेण च समन्विता .. १८७..
भस्मना वा तुषैर्वापि कारयेत्प्रतिशीर्षकम् .
संछाद्य तु ततो वस्त्रैर्बिल्वदुग्धैर्घटाश्रयैः .. १८८..
बिल्वकल्केन चीरं तु दिग्ध्वा संयोजयेद्घटीम् .
न स्थूलां नानतां तन्वीं दीर्घां नैव च कारयेत्. .. १८९..
तस्यामातपशुष्कायां सुशुष्कायामथापि वा .
छेद्यं बुधाः प्रकुर्वन्ति विधिदृष्टेन कर्मणा .. १९०..
सुतीक्ष्णेन तु शस्त्रेण अर्धार्धं प्रविभज्य च .
स्वप्रमाणविनिर्दिष्टं ललाटकृतकोणकम् .. १९१..
अर्धाङ्गुलं ललाटं तु  कार्यं छेद्यं षडङ्गुलम् .
अर्धार्धमङ्गुलं छेद्यं कटयोर्द्व्यङ्गुलं भवेत् .. १९२..
कटान्ते कर्णनालस्य छेद्यं द्व्यधिकमङ्गुलम् .
त्र्यङ्गुल.म् कर्णविवरं तथा स्याच्छेद्यमेव हि .. १९३..
ततश्चैवावटुः कार्या सुसमा द्वादशाङ्गुला .
घट्यां ह्येतत्सदा च्छेद्ये विधानं विहितं मया .. १९४..
तस्योपरिगता कार्या मुकुटा बहुशिल्पजाः .
नानारत्नप्रतिच्छन्ना बहुरूपोपशोभिताः .. १९४..
तथोपकरणानीह नाट्ययोगकृतानि वै .
बहुप्रकारयुक्तानि कुर्वीत प्रकृतिं प्रति .. १९६..
यत्किञ्चिदस्मिन् लोके तु चराचरसमन्विते .
विहितं कर्म शिल्पं वा तत्तूपकरणं स्मृतम् ..१९७..
यद्यस्य विषयं प्राप्तं तत्तदेवाभिगच्छति .
नास्तन्तः पुरुषाणां हि नाट्योपकरणाश्रये .. १९८..
यद्येनोत्पादितं कर्म शिल्पयोगक्रियापि वा .
तस्य तेन कृता सृष्टिः प्रमाणं लक्षणं तथा  .. १९९..
या काष्ठयन्त्रभूयिष्ठा कृता सृष्टिर्महात्मना .
न सास्माकं नाट्ययोगे कस्मात्खेदावहा हि सा .. २००..
यद्द्रव्यं जीवलोके तु नानालक्षणलक्षितम् .
तस्यानुकृतिसंस्थानं नाट्योओपकरणं भवेत् .. २०१..
प्रासादगृहयानानि नानाप्रहरणानि च  .
न शक्यं तानि वै कर्तुं यथोक्तानीह लक्षणैः .. २०२..
लोकधर्मी भवेत्त्वन्या  नाट्यधर्मी तथापरा .
स्वभावो लोकधर्मी तु विभावो नाट्यमेव हि .. २०३..
आयसं न तु  कर्तव्यं न च सारमयं तथा .
नाट्योपकरणं तज्ज्ञैर्गुरुखेदकर< भवेत् .. २०४..
काष्ठचर्मसु वस्त्र्षु जतुवेणुदलेषु च .
नाट्योपकरणानीह लघुकर्माणि कारयेत् .. २०५..
चर्मवर्मध्वजाः शैलाः प्रासादा देवतागृहाः .
हयवारणयानानि विमानानि गृहाणि च .. २०६..
पूर्वं वेणुदलैः कृत्वा कृतीर्भावसमाश्रयाः .
ततः सुरङ्गैरच्छाद्य वस्त्रैः सारूप्यमानयेत् .. २०७..
अथवा यदि वस्त्राणामसान्निध्यं भवेदिह  .
तालीयैर्वा किलिञ्जैर्वा  श्लक्ष्णैर्वस्त्रक्रिया भवेत् .. २०८..
तथा प्रहरणानि स्युस्तृणवेणुदलादिभिः .
जन्तुभाण्डक्रियाभिश्च नानारूपाणि नाटके .. २०९..
प्रतिपादं प्रतिशिरः प्रतिहस्तं प्रतित्वचम् .
तृणैः किलिञ्जैर्भाण्डैर्वा सारूप्याणि तु कारयेत् .. २१०..
यद्यस्य सदृशं रूपं सारूप्यगुणसंभवम्  .
मृण्मयं तत्तु कृत्स्नं तु नानारूपं तु कारयेत् ..२११..
भाण्डवस्त्रमधूच्छिष्टैर्लाक्षयाभ्रदलेन च .
नागास्ते विविधाः कार्या ह्यतसीशणबिल्वजैः .. २१२..
नानाकुसुमजातीश्च फलानि विविधानि च .
भाण्डवस्त्रमधूच्छिष्टैर्लाक्षया वापि कारयेत् ..२१३..
भाण्डवस्त्रमधूच्छिष्टैस्ताम्रपत्रैस्तथैव च .
सम्यक्च नीलीरागेणाप्यभ्रपत्रेण चैव हि .. २१४..
रञ्जितेनाभ्रपत्रेण मणीश्चैव  प्रकारयेत् .
उपाश्रयमथाप्येषं शुल्बवङ्गेन कारयेत् .. २१५..
विविधा मुकुटा दिवा पूर्वं ये गदिता मया .
तेऽभ्रपत्रोज्वलाः कार्या मणीव्यालोपशोभिताः .. २१६..
न शास्त्रप्रभवं कर्म तेषा.म् हि समुदाहृतम् .
आचार्यबुद्ध्या कर्तव्यमूहापोहप्रयोजितम् .. २१७..
एष मर्त्यक्रियायोगो भविष्यत्कल्पितो मया .
कस्मादल्पबलत्वं हि मनुष्येषु भविष्यति .. २१८..
मर्त्यानामपि नो शक्या विभावाः सर्वकाञ्चनाः .
नेष्टाः सुवर्णरत्नैस्तु मुकुटा भूषणानि वा .. २१९..
युद्धे नियुद्धे नृत्ते वा वृष्टिव्यापारकर्मणि .
गुरुभावावसन्नस्य स्वेदो मूर्छा च जायते .. २२०..
स्वेदमूर्छाक्लमार्तस्य प्रयोगस्तु विनश्यति .
प्राणात्ययः कदाचिच्च भवेद्व्यायतचेष्टया .. २२१..
तस्मात्ताम्रमयैः पत्रैरभ्रकै रञ्जितैरपि .
भेण्डैरपि मधूच्छिष्टैः कार्याण्याभरणानि तु .. २२२..
एवं लोकोपचारेण स्वबुद्धिविभवेन च .
नाट्योपकरणानीह बुधः सम्यक् प्रयोजयेत् .. २२३..
न भेद्यं नैव च च्छेद्यं न प्रहर्तव्यमेव च .
रङ्गे प्रहरणैः कार्यं संज्ञामात्रं तु कारयेत् ..२२४..
अथवा योगशिक्षाभिर्विद्यामायाकृतेन वा  .
शस्त्रमोक्षः प्रकर्तव्यो रङ्गमध्ये प्रयोक्तृभिः .. २२५..
एवं नानाप्रकारैस्तु आयुधाभरणानि च .
नोक्तानि यानि च मया लोकाद् ग्राह्याणि तान्यपि .. २२६..
आहार्याभिनयो ह्येष मया प्रोक्तः समासतः .
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सामान्याभिनयं प्रति .. २२७..
इति भारतीये नाट्यशास्त्रे आहार्याभिनयो नामैकविंशोऽध्यायः .

Encoded by Padmakar Dadegaonkar dpadmakar@hotmail.com